Біреу қолдады, біреу қолдамады. Бір ғалым «ч», «ф», «х», «ц» дыбыстарының қажеті жоқ. «Ф» дыбысының орнына «п» дыбысын пайдалануға болады. «І» мен «й» әріптерінің орнын ауыстыруға қарсымын. Седиль белгісіне де мүлде қарсымын, сөздерді жазу барысында әріптерді байланыстыру қиынға түседі» десе, енді бір ғалым: «Ч» мен «ц»-ға таңба берудің қажеті жоқ. «Ж» әрпін «J» деп бұрынғыдай жазған дұрыс», деді.
Семейдегі Шәкәрім университетінен келген ғалым Төлеуғазы Нұрсәлімов қазақ әліпбиін әзірлеп жатқандықтан қазақ әліпбиінде қазақтың төл дыбыстары тұруы керектігін қадап айтты. «Қазір қазақ тілінде 31 дыбыс бар. 1928 жылға дейін дыбыс саны 28 болды. Оның 27-сі төл дыбысымыз болды да, «ә» деген бір ғана кірме дыбыс болды. Араб-парсы тілінің әсерімен оны қазақтың төл дыбысындай қабылдап кеттік. 1940 жылдан бастап кирилл қарпі енді. Оның ережелері қолданысқа кірді. Бұл біздің жазу психологиямызды орыстандырып жіберді. Біз қазір қазақтың сөйлеу мәнерінен айрылдық, фонетикалық заңымен сөйлеуден қалдық. Қазір 1940 жылдардағы қазақтардың сөйлеу мәнерімен сөйлесек ескі заманның қалдығы ретінде қарайды. Бұл – 80 жылдағы өзгеріс. Енді 80 жылдан кейін не болады? Сондықтан мүмкіндігінше кірме дыбыстардан қашуымыз керек. Бір ғасыр ішінде «ә» дыбысынан бөлек тағы үш дыбыс тілімізге қосылды. Олар – «в», «ф», «х» дыбыстары. Бұл дыбыстар құлағымызға сіңісті болып қалды. Қазір Фатимаға «Бәтима бол» десең келісе ме? Келіспейді. Ал қалған «ч», «ц» дыбыстарынан құтылуымыз керек. Сонда ғана тіліміздің ұлттық сипатын сақтау мүмкіндігі бар. Біз кірме сөздерді қабылдамай тұра алмаймыз. Бірақ оған «Қазақтың тымағын кигізіп кіргізейік» деп кезінде Халел Досмұхамедұлы айтқандай, қазақы дыбыстау жүйесіне салып кіргізейік», деді ол.
Өскемендегі Сәрсен Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университетінің оқытушысы Бердібек Бияров: «Біз қай тілдің әліпбиін жасап жатырмыз» деген мәселенің басы ашылуы керек. Егер қазақ тілінің әліпбиі болса, онда ешкімге жалтақтамай тек қазақ тілі дыбыстарын белгілейтін әліпби жасауымыз керек. Түпнұсқа тілдегі сөздерді жазу үшін анау дыбысты алайық, мына дыбысты алайық деген психологиядан арылуымыз керек. Әрбір тіл өз тұтынушылары үшін түпнұсқа тіл болып табылады. Бір тіл немесе бір тілдің сөзі екінші тілге түпнұсқа бола алмайды. Барлық тіл бір-бірімен тең. Әлемдік тәжірибеге қарасақ, бір тілден екінші тілге сөз ауысқанымен, дыбыс ауыспайтынын көреміз. Бір тіл екінші тілдің сөзін өз дыбысымен жазады. Ағылшын француз тілінің сөзін жазу үшін француз дыбысын алмайды, ағылшын сөзін неміс өз дыбысымен жазады. Орыс қазақтың әкім, мәжіліс, Қазақстан деген сөздерін жазу үшін қазақ тіліндегі «ә», «і», «қ» дыбыстарын ала ма? Алмайтынына көз жеткізіп отырып, олардың дыбысын біз неге алуымыз керек?!» деп әлемдік тәжірибеге көз жүгірте келе «Ы» және «І» дыбыстары бір таңбамен (І – ы, і – і), «У» дыбысы «W», «Й» дыбысы «Ү» таңбасымен берілсе, әліпбиден «х», «һ», «в», «ф» дыбыстары алынып тасталса» деген ұсынысын жеткізді.
Шығыс Қазақстан облысы
