Кенесарының қимылы Қазақстанның тарихында, қазақ халқының келешектегі тағдырын белгілеген өзгерісті кезеңмен тұстас елді. Көшпелі қазақ ауылының шаруашылығына товарлы-ақшалы қарым-қатынастың енуіне байланысты Қазақстанның экономикасында үлкен өзгерістер болды, ал Қазақстанның саяси тұрмысын алатын болсақ бұл дәуірде қазақ хандықтары: 1822 жылы Орта жүзде, 1824 жылы Кіші жүзде хандық жойылды.
Қазақ даласына бір жағынан патшалы Ресей, екінші жағынан Орта Азия хандықтары шабуыл жасауда болды. Қазақстанның ол кездегі сыртқы саяси жағдайы осыған қарай белгіленді. Патша үкіметі мен Орта Азия хандықтарының басқыншылық саясатына қазақ халқы күшті қарсылық көрсетті. Қазақ халқының ұлт азаттығы күресін Кенесары Қасымов бастап шықты.
Екі жақпен бірдей арпалысуға күші жетпейтінін, қазақ халқының саяси тәуелсіздігін сақтап қала алмайтындығын Кенесары көтерілістің алғашқы күндерінде-ақ түсінді. Сондықтан, Орта Азия хандықтарына, ең алдымен Қоқан хандығына қарсы күресе отырып, Кенесары соғыс қимылдарын тоқтату туралы патша өкімет орындарымен келісуге тырысты, өйткені, патшалы Россия сияқты қуатты елге қарсы күрестен нәтиже шықпайтынын жақсы білді.
Кенесарының көтерілісі Россия патшалығына, Орта Азия хандықтарына қарсы, отаршылдыққа қарсы азаттық сипаттағы көтеріліс болды. Кенесарының қозғалысында ішкі күрес жоғарыда айтылған негізгі мақсатқа бағындырылды. Ішкі күрес отаршылдыққа қарсы күреспен ұштасты, өйткені, ел билеген сұлтан-правительдер, аға сұлтандар патша өкмет орындарының сенімді одақтасы болды. Кенесары патша үкіметі, Қоқан мен Хиуа тартып алған қазақ жерлерін қайтару, Россияның қарамағында қазақ халқының біртұтас мемлекетін құру ұранымен күреске шықты.
Кенесары бастаған күрес он жылға созылды, үш жүзге тегіс таралды. Бұл күреске қазақ халқының қалың бұқарасы – кедейлер, егіншілер, жатақтар кеңінен қатысты. Сондықтан, Кенесары қозғалысының бүкіл халықтық сипаты болды. Өздерінің мақсаттары үшін, ең алдымен, тартып алынған жайлауларын, жайылымдарын қайтару үшін күрескен қалың бұқараның қатысуы көтерілістің кең өріс алуын қамтамасыз етті. Бірақ, көтеріліске басшылық қалың бұқараның қолында болған жоқ, Қазақстанның патриархалдық-феодалдық бытыраңқылығын жойып, Россияның қарамағында қазақтың біртұтас мемлекетін құруды көздеген орташа феодалдық топтардың қолында болды. Көтеріліске қатысқан күштердің мұндай бөлінуі заңды еді, өйткені, көтеріліс Қазақстанда патриархалдық-феодалдық қоғам қатынасы, рушылдық тұрмыс қалпы үстем болып тұрған жағдайда өтті.
Бір жағынан патшалы Россияның, екінші жағынан Орта Азия хандықтарының шапқыншылығына ұшырап тұрған жағдайда Қазақстанның саяси тәуелсіздігін тек іргелес мемлекеттердің біріне сүйенгенде ғана сақтап қалуға болатын еді. Өзінің сыртқы саясатында Кенесары патшалы Россияға сүйенуге тырысты, өктемдік тәртіп орнатушы, артта қалған Орта Азия хандықтарына бағынудан бас тартты.
Кенесарының Россияға бағыт бұруының ең бірінші себебі – Россия қуатты мемлекет болды. Мұны түсінген Кенесары өзінің серіктеріне: «Россия барлық мемлекеттерден үлкен, орыс патшасы барлық патшаларға аға» деді.
Оның үстіне Кіші жүз бен Орта жүз қазақтарының шекарадағы орыс халқымен, үкіметінің басқыншылық саясатына ешқандай қатысы жоқ халықпен, – ежелден бері сауда-экономикалық қатынас жасауы да Кенесарының Россияға бет бұруына себеп болды.
Сол себепті де көтерілістің алғашқы күндерінен бастап Кенесары соғыс қимылдарын тоқтату туралы, екі арадағы жанжалды бейбітшілікпен бітіру туралы Батыс-Сібір генерал-губернаторы Горшаковпен келісуге тырысты. Бірақ Горшаков мұндай келіс сөздерін бастаудан бас тартты. Ол өзінің хаттарының бірінде былай деп жазды: «Қазақ даласында бейбастақтық туғызған айыпкерлермен келіс сөздерін жүргізуді, әсіресе, олардың император патшаға сөзсіз бағынудан басқа қандай да болса шарт қоюына азда болса желеу беруді лайықсыз тауып, мен Кенесарының хатын жауапсыз қалдырдым».
Көтерілістің өн бойына Кенесары Батыс-Сібір өкмет орындарына қарсы күресе отырып, Орынбордың өкмет орындарымен және орталық өкметпен келісуге тырысты, Кенесары Россияның қарауында болуға ризалық білдірді, мұнымен бірге қазақ жерінің қайтарылуын, Россияның қарауында болуға ризалық білдірді, мұнымен бірге қазақ жерінің қайтарылуын, Россияның қол астында қазақ халқының тәуелсіз мемлекеттігі сақталуын шарт етіп қойды. Бірақ, бұл шарт патшалы Россияға тиімсіз болды.
Патшалы Россия қазақ даласымен жер жөнінде ғана шектес болып, мемлекет шекарасын сақтау үшін қазақ елімен тек байланыс жасап келген дәуір көптен өткен еді. ХІХ ғасыр патшалы Россия алдына жаңа шапқыншылық міндет – Орта Азияға шабуыл жасау міндетін қойды, ал Қазақстан бұл жолдағы белгілі бір белес болды.
ХІХ ғасырдың 40-жылдарында патшалы Россия алдына Қазақстанды біржолата өзіне қосып алу, оны Орта Азия хандықтарына және Алатау қырғыздарына одан әрі шабуыл, жасау қамалына айналдыру міндеті қойылды, Орта Азиямен екі арадағы сауданы күшейту мүдделері ғана емес, Орта Азияда ағылшын-орыс бәсекесінің күшейгендігі де осы міндетті алға тартты. Орта Азияда бекінбейінше патшалы Россия өзінің Орталық Азиядағы мүдделерін қорғай алмайтын еді. Сол себепті патшалы Россия Кенесарының талабын қабылдамады.
1844 жылдың өзінде граф П.Д.Киселевтің Бөкей ордасындағы жағдай туралы баяндамасына Николай І: «Патшалықтың ішінде екінші патшалық болуы мүмкін емес» деп бұрыштама соқты. Осы бірауыз сөздің өзі Бөкей ордасының келте автономиясын тамырынан қырқып қана қоймай, автономия туралы ниеттің қандайына болса да біржолата тыйым салғандық еді. Мұндай жағдайда Кенесарының талабы көріне үмітсіз талап болды.
Кенесарының Россияға қараған біртұтас қазақ мемлекетін құру әрекеті өте-мөте көңіл бөлерлік іс. Кенесары өз мемлекетін, қазақ халқының біртұтас мемлекеті болуын тілемеген бұрынғы ақсүйек ру басыларына қарсы қатты күрес жағдайында құрды. Феодалдар мен батырлардың орта топтарына сүйене отырып, Кенесары ел билеу, жерді пайдалану, финанс және сот жөнінде бірсыпыра өзгерістер жасады. Қазақ халқының қоғамдық-экономикалық тұрмысында бұл өзгерістердің прогресшілдік маңызы болды. Рас, Кенесарының бұл жаңалық енгізу әрекеті қазақ қоғамындағы өндіріс қатынастарының феодалдық негіздерін өзгерте алмады. Ол түгіл, Кенесары өндіріс қатынастарының феодалдық сипатын одан сайын күшейте түсті. Алайда, феодалдық экономика шеңберінде Кенесарының бұл өзгерістері (реформалары) қазақ халқының күшінің бірігуіне, қазақ мемлекеттігінің нығаюына, қазақ халқының шаруашылықтың неғұрлым жоғары түрлеріне көшуіне себеп болды.
Кенесарының бұл өзгерістері қандай болды?
Кенесары өзінің мемлекетін жеке адамдар арқылы басқарды. Бұл адамдар сот, дипломатия, финанс, елден мал-мүлік алу мәселелерімен, соғыс ісімен шұғылданды. Ханның жанындағы Жоғарғы Кеңеске тек феодалдардың орта топтарының өкілдері мен батырлардың бірсыпырасы қатысты. Жер-жерде өкмет жұмыстары жасауылдар арқылы орындалып отырды. Архив документтерінде бұл жасауылдар «Кенесары эмиссарлары» деп аталады.
Кенесарының мемлекет аппаратында жасаған өзгерістері феодалдық негізде құрылған мемлекеттің бір орталыққа бағындырылуына жағдай туғызды.
Сот – право жөніндегі өзгеріс сот істерінің қаралуын жақсартуды, барымтаны, ел арасындағы жаугершілікті тоқтатуды, өштескен руларды татуластыруды көздеді.
Кенесары әдет-ғұрып правосына бірсыпыра өзгерістер енгізді, оның ішінде ру байларының сотын жойып, сот істерін өзі тағайындаған билер мен жасауылдардың қолына берді, оларды граф деп атады. Кенесарының ордасында болған хорунжий Орманов: «Кенесары жоғарыда аталған билерге жолдаған хатын жіберді, олар бұл адресте граф деп аталған» дейді.
Ақылы істерді қарау тәртібін үшке бөлуге болады: 1. Кенесарының қарамағындағы руларға қатысы бар барымта және кісі өлімі жөніндегі сот істерін қарау. 2. Кенесарының қарамағынан тыс рулардың істерін қарау. 3. Кенесарының қарамағындағы қазақтар мен патшаның қол астындағы қазақтар арасындағы істерді қарау.
Кенесары өзінің қарамағындағы қазақтардың малын беталды барымталауға қатты тыйым салды, барымталанған малды иелеріне дереу қайтартып отырды. Өзінің туысқаны Көшек сұлтанға Кенесары барымталанған жылқыларды «құлынына дейін қалдырмай» қайтаруға бұйырды. Арғын руының өкілдері қыпшақтардан мал талап етіп Кенесарыға арыз ете келгенде, Кенесары өзінің жасауылдары – Масақ пен Кенжеге «Арғындардың талабын орындауға» бұйырды.
Салық жөнінде Кенесары жеке феодалдардың алымдары орнына, хан қазынасының пайдасына алынатын бірыңғай салық шығаруға тырысты, сөйтіп феодалдық алымдар орнынан мемлекет салығын шығармақ болды. Кенесарыға бағынған ауылдар Хиуа мен Қоқан хандарына салық төлеуді, сол сияқты үкіметке түтін алымын төлеуді тоқтатты. Мұның өзі қазаққа салық жөнінде едәуір жеңілдік болды. Бірақ, соғыс жағдайында Кенесары амалсыздан әртүрлі алым салықты қаталдықпен өндіріп отырды.
Кенесары малды аудандардан алынатын «зекетті», егіншілерден алынатын «ұшырды» бұрынғы күйінде сақтады. Оның үстіне ауылдық салық, әртүрлі тығыз қажетке көптеген адымдар жинады.
Кенесарының шаруашылық жөнінде қолданған шараларының зор маңызы бар. Соғыс губернаторы Обручевке жазған хаттарының бірінші Кенесары: «Қайырымды генерал патшадан маған рахымшылық етуді өтінсін, сонда мен өзімнің қырғыздарымды егін егу, аң аулау және басқа бейбіт кәсіптермен шұғылдандырып, тыныш өмір сүремін» дейді.
Кенесарының ордасы орнатылған Ырғыз бен Торғай ауданының өзінде ғана 1000 үй қазақ егін кәсібімен шұғылданды. Орынбор комиссиясының есебінде де «Россияның қарамағындағы жерге қайтуға мүмкіншілігі болмағандықтан (Кенесары) өзіне ерген елді Іле және оған құятын өзендер бойында егін кәсібімен шұғылдануға үгіттегені» атап көрсетілген.
Сөйтіп, Кенесарының саясаты қазақтың егін шаруашылығымен шұғылдануына себеп болды.
Кенесарының саудаға көзқарасының да зор маңызы бар. Алғашқы кезде ол орыс саудасына қарсы болды, оны отаршылдық саясатты жүргізу жолдарының бірі деп таныды. Бірақ, көп ұзамай Кенесары бәленің басы саудада емес, патша үкіметінің соғыс-отаршылдық саясатында екенін түсінді. Шекара бойындағы қазақтар жергілікті орыс халқымен қызу сауда істеп отырғанын ол жақсы білді. Кенесарыға келген қазақтар оған орыстармен тату қарым-қатынас жасауға кеңес беріп, қазақтардың «оларға әрдайым күні түсіп отыратынын, олардан астық және басқа керек-жарақ алатынын» айтты.
Сондықтан Кенесары өзіне қараған ауылдарда сауда істеуші купецтердің өз тозарларын алымсыз сатуына рұқсат етті, оларды зорлық-зомбылықтан қорғады. Орынбордың шекаралық комиссиясының председателі Генстің атына жіберілген бір ақпарда: «Бұл бүлікшілердің ауылдарында болған саудагерлер көп пайда тапқан, өйткені олардың ауылдарына келіп сауда істеушілерге тимеуге бұйрық берілген» делінген.
Кенесарының саясаты қазақ халқының орыс халқымен сауда қатынасының күшеюіне көмектесті, шаруашылықтың қара дүрсін (натуралдық) негізінің бұзылуына жағдай туғызды.
Кенесары әлеуметтік реформашы болған жоқ. Оның құрған феодалдық мемлекеті шынында тұтас мемлекет емес еді, өйткені Ұлы жүздің аудандары 1847 жылға дейін Кенесары мемлекетіне қосылған жоқ.
Кенесары өзінің белгілеген шараларын түгел жүзеге асыра алмады. Қазақ елінің ол кездегі артта қалған қоғамдық-экономикалық құрылысы Кенесарының жаңалық енгізу әрекетін тойтарып, бөгет жасай берді.
* * *
Кенесары көтерілісінің жеңілетіндігі сөзсіз еді. Оның негізгі себебі, ең алдымен, ішкі саяси жағдайда және қазақ халқының біртұтас мемлекетін құру әрекетінің кеш басталғандығында болды.
Кенесарының прогресшілдік ниетіне, қазақ халқын біріктіру мақсатына зор кедергілер кездесті. Қазақстанның феодалдық бытыраңқылығы, рулардың өзара тартысы, феодалдар мен патша өкімет орындарының бұл тартысты одан сайын қоздыруы Кенесарының игілікті бастамасының бәріне күшті бөгет болды. Оның себебі Қазақстанның әлеуметтік-экономика жағынан артта қалғандығында еді. Сол себепті рушылдық мүдделер жалпы халықтық мүдделерден басым бола берді. Көтерілістің жеңілуінің негізгі себептерінің бірі осы.
Кенесары қозғалысының біркелкі дамымағанын, көбінесе стихиялық қозғалыс болғанын да ескеру қажет. Көтеріліс он жыл бойына Қазақстанның ең маңызды аударының бәріне, негізгі рулардың бәріне дерлік таралды. Бірақ, бір мезгілде және біркелкі таралған жоқ, сондықтан өкімет орындары қай уақытта болса да көтерілісшілерге бөлшектеп соққы беріп отырды. Мұның өзі патша үкіметіне өте тиімді, ал көтерілісшілерге мүлде тиімсіз болды.
Бұл жөнінде мынадай екі жағдайдың зор маңызы боды: біріншіден, көтерілісшілер мал баққан көшпелілер еді, олардың материалдық өндірісі түгелінен малды бағып-қағу, асырау мүмкіншілігіне байланысты болды. Екіншіден, өкімет орындары Кенесары қозғалысын басқанда, негізінде, көтерілісшілерді ежелден мекенденіп келген, жайылымы мол аудандардан қыйырдағы, шөбі аз қуаң далаға бірте-бірте ығыстыру әдісін қолданды. Кенесары өзіне ерген қазақ руларымен амалсыздан бірте-бірте алысқа – Көкшетаудан Торғай, Ырғыз ауданына, одан Балқаш бойына шегінді, одан кейін Қытай шекарасына таялды, ақыры, Тоқпақ маңында тау арасында қаза тапты. Шегінгенде жай ғана шегінбей, ауыр ұрыстар жүргізе отырып, орасан зор шығынға, бүліншілікке ұшырай отырып шегінді.
Ақыр аяғында ол кездегі халықаралық жағдайдың өзі де көтерілісшілерге өте қолайсыз болды. Өзара байланысты аз төрт бөлшекке (Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз және сол кездің өзінде патшалы Россия қол астында болған Бөкей ордасы) бөлінген Қазақстан, қазақ халқының біртұтас мемлекет болып бірігуіне жол бермеуге тырысқан мемлекеттердің қоршауында болды.
Патшалы Россия да, Қытай да, Орта Азия хандықтары да – Хиуа, Бұхара, Қоқан – Қазақстанды әрқайсысы өзіне бағындыру үшін өзара күресті.
Кенесарының өз басының қателері де көтерілістің апатпен аяқталуына себеп болды. Сұлтандар мен билерге қарсы күресте Кенесары бейбіт отырған рулардың ауылдарына шабуыл жасады. Мәселен, 1843, 1844 және 1845 жылдарда, көтеріліске қосылмағаны үшін, Жаппас руының ауылдарын үш дүркін қатты талқандады. Сұлтан-правительдердің, билердің қарамағындағы ауылдар көтеріліске тілектес бола тұрса да, феодал-ру басылардан қорыққандықтан көтеріліске қатыса алмай отырғанын ескерместен, Кенесары бұл ауылдарға талай шабуыл жасады. Бұл феодалдар мен ру басыларды талқандап, халықты өзіне тарту орнына, Кенесары талғамастан бұлардың екі жағын да шапқыншылыққа ұшыратып, халық арасында өзіне қарсы наразылық туғызды.
Кенесары қырғыздар жөнінде де сондай қателесті. Қырғыз манаптары – Орман, Жантай және басқаларының өзін қолдамағаны үшін, Кенесары Сарыбағыш қырғыздарына шабуыл жасады.
Патша өкмет орындары Ырғыз, Торғай аудандарын (Кіші жүз) басып алғаннан кейін көтерілісшілерге Ұлы жүздің жеріне шегінуден басқа жол қалмады. Ол кезде Қазақстанда патша өкметі басып алмаған жер тек осы Ұлы жүз болатын. Бірақ, Ұлы жүздің едәуір жері Қоқан бөктерінің қарамағында еді, ал, Алатау қырғыздары Кенесарының ежелгі жауы Қоқан ханына бағынулы еді.
Ұлы жүзде Кенесарының негізгі ұраны Қоқан босқыншыларына қарсы күресу болды, Кенесары қырғыздарға жазған хатында: «Мен жауласу үшін, қан төгу үшін келген жоқпын, қазақ пен қырғыздың күшін біріктіріп, оларды Қоқаннан бөліп алу, жалпы айтқанда қоқандықтардың қысымынан құтқару үшін келдім» деді.
Кенесарының қырғыз манаптарымен келісе алмай, ақырында оларға қарсы соғысқа шығуының себебі не?
Ең алдымен, патша өкмет орындары қазақтарды қырғыздарға айдап салып, екі арада соғыс шығарды. Ньюхаловтың генерал-майор Вишневскийге тапсырған рапорты бұған дәлел. Ол рапортта былай делінген: «мен олардың ішіндегі ең атақты билерге: Бұғы руындағы Борамбай Бекмұратов пен Айтбай Сералинге, Сарыбағыш руындағы Орман Ниязбековке, Солты руындағы Жанғараш Есқожинға хат жазып, олардың және орыс үкметінің жауы – Кенесарыны құртуға үгіттедім».
Қырғыз манаптары Қоқан жағына шығып опасыздық еткені үшін Кенесары қырғыздарға қарсы жорыққа аттанды. Бірақ Кенесары манаптарға соғыс ашқаннан кейін Сарыбағыш руындағы қырғыздардың бірсыпырасы Кенесарыға қарсы күреске шықты. Оның себебі, біріншіден, қырғыз рулары арасында тартыс күшті бола тұрса да қырғыз қалың бұқарасы саяси жағынан өзара бірігіп, өз мемлекетін орнатуға ұмтылатын еді. Бұл ниетті жүзеге асыру үшін феодалдар арасында қатты соғыстар болып келді. Бүкіл қырғыз елінің саяси билігін өз қолына алу ниеті Орман манаптың әрекетінде айқын көрінді. Орман нағыз феодалдың өзі еді. Ол өкмет билігін өз қолына алу үшін қырғыздарды саяси жағынан біріктіруге тырысты. Ол халықтың көсемі болған жоқ, бірақ оның қырғыздарды саяси жағынан біріктіруге ұмтылған әрекетіне қалың бұқара тілектес еді.
Екінші жағынан, Кенесары Қырғызстанда күрестің нағыз феодалдық әдістерін қолданды. Ол манаптардан гөрі қырғыз халқына қатал тиді. Мұның өзі Орман мен Жантайдың қырғыз халқын Кенесарыға қарсы күреске біріктіруіне жеңілдік келтірді.
Кенесарының көтерілісі жеңілді. Алайда қазақ халқының ұлт азаттығы күресінің тарихында бұл көтеріліс ерекше үлкен орын алады.
Кенесарының көтерілісі ХІХ ғасырдағы Қазақстанды тегісінен дерлік қамтыған ең үлкен және ең ұзаққа созылған көтеріліс болды.
Отаршылыққа қарсы азаттық көтеріліс болғандықтан қазақ халқының тарихында бұл көтерілістің прогресшілдік маңызы бар. Бұл көтеріліс қалың бұқараға саяси тәрбие берудің зор мектебі болды. Кейінгі ХІХ ғасырдың 50-60 жылдарындағы көтерілістер осы Кенесары көтерілісі негізінде етек алып ұлғайды.
В.И.Ленин былай деп жазды: «Қалың бұқараның шын мәніндегі тәрбиесін еш уақытта қалың бұқараның өзінің дербес саяси күресінен, әсіресе революциялық күресінен бөлектеуге болмайды. Қаналудағы тапты тек күрес қана тәрбиелейді, тек күрес қана оның күшіне жол ашып, оның дүние тану көзқарасын кеңейтеді, оның қаблетін арттырып, оның тілегін айқындайды» (Шығармалары, ІІ том, 7 бет).
Кенесарының көтерілісі, өзінің туған елінің бостандығы мен тәуелсіздігін қорғауға бел байлаған бостандық сүйгіш қазақ халқының жауға қарсы тұрарлық орасан мол күші бар екенін көрсетті.
Кенесарының қойған саяси талаптары тұрғысынан қарағанда да бұл көтерілістің прогресшілдік маңызы болды. Өйткені, Кенесары қазақ рулары арасындағы талас – феодалдық бытыраңқылықты жойып, бір орталыққа бағынатын біртұтас мемлекет құруға тырысты.
Патша үкметіне, Орта Азия хандықтарына талай рет қатты соққы берген бұл көтерілістің барысында қазақ халқы өзінің орасан зор мүмкіншіліктері бар екенін айқын түсінді.
Е.БЕКМАХАНОВ,
тарих ғылымдарының докторы
«Социалистік Қазақстан», 14 сентябрь, 1947 жыл
