Театрмен бірге кино өнеріне де сапалы материал ретінде қызмет етті. фильм түсіріліп, кеңестік кірпияз көрермен назарының кішкентай ғана башқұрт еліне қарай бұрылуына септігін тигізді. Классиканың бір-ақ заңдылығы бар – ол уақыт үстемдігіне бағынбайды, өміршеңдігі өлмейді, жасампаздығы жойылмайды. Айбоз Әбіш Кекілбайұлының аудармасындағы «Ай тұтылған түн» трагедиясын қазақ әдебиеті мен өнері де жылы қабылдады. М.Әуезов атындағы академиялық драма театры көзсіз табынып, сөзсіз орындайтын салт-дәстүрдің де озығы мен тозығы болатынын сахна әдебімен әдемілеп көрсетіп, ұзақ жыл бойы өз репертуарындағы таңдаулы қойылымдар қатарында көрерменге ұсынып келді. Даңқты драматургтің тартымдылығын жоғалтпаған осы пьесасын Алматыдағы Бәйте Омаров атындағы «Жас сахна» театры қайта қолға алып, коронавирусқа байланысты карантин басталмас бұрын «Дала заңы» атты жаңа атаумен сахнасүйер қауымға қайыра бір тарту жасаған еді.
Ажалдың алдында да сезіміне адалдығын сақтап қалатын ұлы махаббат күші туралы аңыз барлық ұлттың таным-тарихынан табылады. ХVІІ ғасырдың оқиғасын баяндайтын «Ай тұтылған түн» де махаббат пен адалдық, ешқандай қара күшке бағынбайтын адам рухының еркіндігі туралы әңгімелейді. Спектакльдің салған жерден көзге іліккен ұтымды тұсы – М.Әуезов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық драма театрының белді актрисасы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Шынар Жанысбекованың Таңқабикенің рөліне арнайы шақырылғаны. «Жас сахнаның» кілең жастардан тұратын әртістер құрамын кәсіби білігі жоғары Ш.Жанысбекованың талайға арман болған Таңқабикенің рөлі арқылы толықтыруға келгені театрдың өзі үшін де үлкен тәжірибе екені анық.
Спектакльдің өзегі – қайғы-мұң жамылған қаралы ана Таңқабике. Күйеуінің өлімінен кейін әулетті келіншегі Таңқабике басқарады. Қаралы ана Шапақ келінімен бірге майданға кеткен үлкен ұлын күтіп жүр. Бірақ тұңғыш ұлының өлімі әп-сәтте барлығының күл-талқанын шығарады. Қалған балаларының тағдырын шешу үшін Таңқабике ақсақалдар кеңесін шақырады. Әмеңгерлік заңы бойынша ортаңғы ұлы Ақжігіт өзінің жеңгесіне, ал Ақжігіттің ғашығы Зүбәржат үйдің кәмелет жасына толмаған, 11 жастағы кенжесі Ішмұрзаға қо-сылуы тиіс. Бабадан келе жатқан дәстүрге баланың қарсы тұруға хақысы жоқ. Дала заңы солай бұйырады. Таңқабикенің алдында үлкен таңдау тұр. Екі ғашықты екі жаққа айыру немесе дала заңына қарсы шығып, аналық мейіріммен екі ғашықтың басын қосу.
Шынар Жанысбекованың шығармашылығына тән кейіпкер кейпіне ену шеберлігі назар аударарлық: қасіретті ананың ұлдарының ғашықтық сезімін түсіне тұрып, ақсақалдар шешіміне де қарсы шыға алмай, екі оттың ортасында қиналған сәті аянышты-ақ. Толғанысқа толы бұл образда Шынар жан-жүрегі езіле тұра, қайғысын ішіне жинаған қатал әйел бейнесінде көрінеді. Ойы шолақ әйел дегенге келмейді, жан-жағын кең пішіп, парасатпен пайымдайды. Солай бола тұра, балаларына деген махаббатын тұншықтыруға мәжбүр, мейірімнен гөрі, ақсақалдардың ақылын құп көрген қаталдығы басым. Трагедияның тереңдігі Таңқабикенің ішкі сезімінен, жылдар бойы жүрек түбіне сақтаған күнәға толы жан сырымен астасып жатыр. Спектакльде екі желі қатар өріліп отырады, бірі ақсақалдармен арадағы тартыс болса, екіншісі – Таңқабике мен Диуана тартысы.
Келешектің аяғына тұсау салып, адымын аштырмайтын халықтың көнерген дәстүрі мен өркениет үйлесімі жоқ салтына жеккөрушілік пьесаны драмалық жағынан шиеленістіре түседі. Режиссер Ұланмырза Карыпбаев автордың ойын, әдеби-драматургиялық сапасы жоғары пьесаның түпкі идеясын терең түсініп қана қоймай, өзінің заманауи ізденісімен одан әрі байытып, сахнаға мол жаңалық әкелген. «Жас сахнаның» 70 орындық аядай залының алақандай сахнасын Ұланмырза көркем тәсілдің түр-түрін қолдана отырып, шеберлігімен шыр айналдырды. Әр әртіске жеке құрылған мизансцена, ықшам монолог, толып жатқан тұспал мен емеурінді кәсіби сахна тілімен шешкен хореограф шеберлігі, пластикалық сахналар, галлографиялық көріністер көз алдыда өрістеп жатқан оқиғаның осыдан төрт ғасыр бұрын болып өткенін ойлауға мұрша бермейді. «Заманмен үйлесімі жоқ ескі салттарды соқыр сеніммен ұлықтап, бұлжытпай орындау халықты құрдымға жіберіп, бақытсыздыққа ұрындырмақ, ал дүние дамуы қарапайым адами құндылықтарды құрметтеуден басталады» деген ойды режиссердің көрерменге барынша жеткізуге тырысқанын сезінбеу мүмкін емес. Бұл тұрғыда әсіресе сол дәуірдің тыныс-тіршілігін, құндылық қақтығыстарын бимен тұжырымдай білген Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Шұғыла Сапарғалиқызының шеберлігін сахна өнеріне қосқан таңдаулы еңбек ретінде атап өтуге болады.
Спектакльдің жетістігі, бір-біріне қарама-қарсы екі топтың ара-жігінің айқын болуында. Таразы басының бір жағындағы адамдар өз тәкаппарлығының, өзімшіл салты мен ескірген дәстүрінің, зұлымдықтың құлы болса, ал екінші басында күштіге бас ұруға, даланың әділетсіз заңына қарсылық танытқан еркін ойлы, өр мінезді топ тұр. Осылардың ортасында іші толған қараулық пен сатқындық бола тұра, көрерменге періште кейпінде көрінетін Диуананың екіжүзділігі қойылым бояуын қоюлата түседі. Әулеттің ары мен ұяты ақсақалдар емес, Диуана сияқты, жымысқылық жасырынып жалт-жұлт жайнаған көздерінде ашу аралас кек тұнған екіжүзділер адам сезімі мен еркіне иелік етпек. Кекті көздердің жұмбағы көп ұзамай ашылады. «Құдайға қызмет қылып жүрмін» деп Меккеден келе жатқан Диуананың мақсаты – ақсақалдар әмеңгерлікке бұйырып отырған Ақжігітті өлтіріп, жастай жесір қалған Шапақты қайтсе де өзіне қарату. Көшпенді халықтың пейілінің кеңдігін, аңғалдығын білетін ол, «көрдіңдер ме, сендерге құдай қаһарын төгіп жатыр» деп ай тұтылған түнді өз мүддесіне пайдаланбақ болады. Данияр Әріповтің кейіптеуіндегі Диуана көрерменді әр сөзімен, әр әрекетімен жирендіреді. Тілінен иман төгіліп, әрекеті аярлыққа құрылған ол қарама-қарсы екі мінезге, жан өзгерісіне бірден ауысып отырады. Екіжүздінің рөлін ойнай тұра, екіұштылыққа салынбайды, мақсаты айқын, образы қанық.
Жас актерлердің қай-қайсының да рөлі арнайы сөз етуге тұрарлық, күткен нәтижеге қол жеткізу үшін ізденгені, еңбектенгені байқалады. Бақтияр Байсеріктің ойынындағы Ақжігіт, Жанел Серғазина жасаған Шапақ бейнесі, Ақниет Орынтайдың Зүбәржаты, Жасұлан Көпбергеннің Ішмұрзасы – шағын болса да, мінез сіңген, жинақталған толық бейнелер. Еңгезердей толық, ақыл-есі дұрыс жетілмей, сөзі де, ісі де сәби кейпінде қалып қойған Дәруіш образы Әшім Ахметовтің ойынында жанды. Анасы белгісіз, әкесі беймәлім, дала кезіп, ел адамдарына еркелеуді ғана білетін әңгүдіктеу Дәруіш – Таңқабикенің өзінің, Құдайдың, күйеуі мен үш ұлының алдындағы кешу бермес зор күнәсі. Драмалық шиеленісті шарықтата келе, режиссер Таңқабике оқиғасын басқаша шешті. Дәруіш – Таңқабике мен Диуананың ортақ баласы, бақытсыз тағдырға Дәруіш бекер ұрынбаған, өзегінде адалдығы жоқ ұрлық махаббаттың қасіреті қартайған шағында Таңқабикенің өзін келіп ұрды...
Пьеса атауының айдың тұтылуына байланысты аталуының өзінде халық санасын қараңғылықпен тұмшалаған қажетсіз дәстүр жарқыраған болашақтың бетін жабады деген салмақты ойды тұспалдағанын түсіну қиын емес. «Ай тұтылған түнде» қойылымының көрерменге айтары – махаббатқа, адам тағдырына немқұрайлы қарау, өмірдегі кез келген жағдайда салт-дәстүрге сүйене беру трагедиямен аяқталу қаупін туғызады. «Олар қатыгездікпен, қорқынышпен, фанатизммен, қарғыс арқылы әлемді билеп отыр. Жын-перінің өздеріне кіріп кеткенін байқамай, біз үшін шешім қабылдайды», дейді спектакльден соң өз ойымен бөліскен режиссер Ұланмырза Карыпбаев. «Адамды соқыр сенімге еліктіріп, қараңғылыққа сіңіп, жоқ болып кетуден сақта, Құдай. Айдың беті ашық болсын!» сахна көрерменнің соңынан сауға сұрап қалғандай...
АЛМАТЫ
