Қарт тарих – таңдайынан сөз бүрлеген һас шешендей ғұлама. Оның ғұламалылығын арысы бағзылық балбал тастан, берісі қабат-қабат шежіреден аңдауға болады. Сол құнды жәдігерлердің түу басында «Қазақ ұлтының байырғы тарихи мұралары» кітабы тұрғанын иә білерміз, иә білмеспіз. Білу бар да, айту бар. Тіпті әңгіме мұнда емес. Осы тұста бұл кітаптің біз сөз еткен кәдімгі шаңғымен қандай қатысы бар деуіңіз бек мүмкін. Еңдеше қадери-хәлімізше баян етіп көрейік. Бұл кітапта бедерленген тың ақпарат, мәнді дерек көрсеткендей Алтай тауы – бүгінгі қолданыстағы шаңғының тарихи отаны екені расталды.
Мұныңыз жаңсақ десеңіз, техниканың тілін тапқан, әлемнің зерек ұлттарының бірі – жапонның білікті ғалымдары шаңғыны жете зерттеп, елеулі еңбек жазды. Біздің бөркімізді аспанға атып қуанатын сәт те – осы. Мұнда тау шаңғысының ең алғаш Алтайда пайда болғаны, өзге халықтарға бертінде жеткені жазылған. Сондай-ақ Жапонияның Саппоро қаласындағы мұражайда терi шаңғысын тек Алтай тауындағы халық ойлап тапқан деген анықтама тұрғаны айтылады. Ал Алтай десе көне түркі, ежелгі ғұн мен сақ елестейтін біз үшін бұл – керемет жаңалық. Осы мезетте ең шешуші сәт келгенде тілін тістеп тұрып қалатын дала баласының әдеті тағы да ырық бермеді. Сол даланың заңды ұрпағы біз едік деп те айтуға шамамыз келмей, үнсіз қалдық. Күні бүгінге дейін Алтайға әлі бір қазақ баласының табаны тимей-ақ қойды.
Жансебіл жапондық ғалымдар түртіп көрсеткен «тері шаңғы» деген тіркеске басымдық беріңізші. Мазмұн жаңаратындай. Тері дегенде жадыңызда ілкімді ақпарат саулай жөнеледі. Мүмкін, іштей таразылап, тері өңдеуді көшпенділер тапқанын айтарсыз. Мүмкін, талқыға тастап, қай теріден қайыс өріп, қай теріден ыстап саба ұстағанын тілге тиек етерсіз. Тек, сіз меңзеген, біз алға тартқан сол көшпендінің заңды ұрпағы – қазақ халқы. Таңғаларлығы сол, Алтай тауындағы алғашқы шаңғы – «тері шаңғы».
Осы тұстан артқа бір қадам жасап, көптің көкейіне күдік сепкен «Неліктен Алтай тауы алғашқы шаңғының тарихи отаны деп танылды?» деген сұраққа жауап іздесек. Әлгі жапондық зерттеушіден қай жерім кем деген ниетті алға тастап, келісі бір америкалық ғалым табанын тасқа ұрып, етегін бүргенге ілдіре жүріп сол тауды тағы бір барлап шықса керек. Жұмбағын шешіп, оның сілемі мен жүлгесіне дейін қотарып, сүзіп шығады. Іздеген жетер мұратқа дегендей, тастарға қашалған шаңғының бейнесі ғалымдардың тұжырымын нақтылай түседі. Осылайша, мәшһүр Гиннестің рекордтар кітабына «Алтай тауы – ежелгi тау шаңғысының шыққан жерi. Терi шаңғыны ойлап тапқан – осы тауды мекендеушi халық» деп жазылады.
Бұдан кейін әлем ғалымдарын өзіне қаратқан тың жаңалық тәптіштей зерттеледі. Онсыз бола ма? Халықаралық қыстық олимпиада ойындарының шаңғысыз өтпейтінін бағдарлай беріңіз. Оның үстіне «қысқы олимпиада ойындарының сегiз дүркiн жеңімпазы норвегиялық Уле-Эйнар Бьёрндаленнің, төрт мәрте олимпиада алтынын олжалаған швед Эдди Сикстен Ернбергтiң, екi дүркiн олимпиада чемпионы немiс Михаэль Грайстың аяғындағы шаңғының иесi...» кім екенін білгіңіз келмей ме? Осындай құштарлық, оның ішінде саңылау салған әрбір ұлттың мүддесі ғалым атаулыны тыныш ұйықтатпады.
Зерттеу нәтижесі бойынша тасқа қашалған бұл суреттің осыдан он мың жыл бұрын салынғаны айғақталды. Осылайша, Қытайдағы Алтай тау сілемінде шамамен он мың жылдың алды-артында жылқы терісімен қапталған алғашқы қар шаңғысының дүниеге келгені анықталады. Сөйтіп, бұл дақпырт әлем ғалымдарын ғана емес, түркі тектес ағайындарды да елеңдеткені бар. Себебі бәрі де осы бір сұлу да бекзат спорттық өнердің алғашқы егесі атанбаққа тырысты. Сол арқылы өнегелі ұлттың жұрағаты екенін паш еткісі келген-ді. Осы мүдде тартысында бұл өлкенің байырғы тұрғыны ретінде екі-ақ ұлттың «авторлыққа» таласуға құқығы бар-тын. Оның бірі – қазақ болса, енді бірі, әрине, қазақпен көрші қоныстанған моңғол ұлты. Мұндай тарихи байламда тек қана нақты дерекке құрылған бұлтартпас айғақтың ғана көмектесетінін білеміз. Өйткені сонда ғана шешім нық, байлам берік болмақ.
Қызығы сол, түркі туған әкесіндей қарайтын Алтай тауына ежелден қазақ пен моңғолдың қайсысы мұрагерлік еткенін айқындап алу шарт. Ақыры Халықаралық спорт мамандары, археологтар ұзақ уақыт тер төкті. Танымал тарихшылардың туындылары аударылып-төңкерілді. Соңында Қытайдың Шыңжаң өлкелік үкіметі жағынан құрылған тәуелсіз комиссия қар шаңғысының түп атасы қазақ ұлты деген шешімге мойынсұнды.
Енді ойлап көріңіз. Бала күнімізде әкелеріміз айтып отыратын әлгі бір әңгімені. Онда «бұрын бабаларымыз шаңғы жасаудың асқан шебері болыпты. Техникаң ұшқан құстай дамыды деген бүгіндегі бүтін шаңғы сол уақыттағы тері шаңғыға жетпеуші еді ғой. Ол кезде бұл дүние жылқы терісінен, оның ішінде терісі мықты пұшпақтарынан жасалатын. Қылқұйрық терісінің қасиеті – күш алып сырғи жөнелгеніңізде, өзге материалға қарағанда қармен барынша үйкеліссіз, майда жанасатындықтан таңғаларлық жылдамдыққа ие болады. Ал оның бұдан да керемет қасиеті сол – бір бағытқа жатқан «қайратты» тері қылшықтары шаңғыны артқа мүлде тайдырмайды. Сол арқылы шаңғышы әуелде орнынан қозғалғанда еш қиындықсыз алға ілгерілей алады. Тіпті, тау беткейлерінде сорғалап, келесі беткейге көтерілетін сәтте кенет жылдамдық жоғалтып алса да, кері қарай тайып кетпейді. Міне, мұндай қасиеттің төрт түліктің ішінде түбіті аз жылқы терісінде ғана болатынын ат жалында өскен көшпенділер ғана білген. Яки, біздің ата-бабаларымыз» деп отырмаушы ма еді?!
Ақ шаңқан алып дала. Тау баурайынан тері шаңғымен құйындата топ бастап бара жатқан қазақ. Көңіл күйінің толғағын шерткен қазақ. Басынан талай дәуір аунатып кешегі бабасының қазынасына қайта қол жеткізген қазақ. Сіз де тарих жаңғырығын естідіңіз бе?
