Руханият • 09 Мамыр, 2020

Броз Титомен бірге соғысқан

387 рет
көрсетілді
12 мин
оқу үшін

«Өткен күнде белгі жоқ» дегенді қазіргінің қазағы әу бастағы ас­тарлы мағынасынан зордың күшімен ажыратып, әлдеқашан өзі­нің ыңғайына икемдеп алды. Иә, кешегі күндей күркіреп өткен соғыстың да талай жылға созылған жаңғырығы бүгінде құмығып шығады. Қазір «Ұлы Отан соғысы» деген сөз тіркесінің өзіне секеммен қарайтын күйге жеттік. «Бұл біздің со­ғыс емес еді», дейтіндердің дауысы да уақыт өткен сайын зорайып келеді. Ал тарих ше? Тарихтың тасқа қашап жазыл­ға­нының керегін алып, керексізін күресінге лақтыру – күрделі заманның күрмеуі қысқа заңдылығына айналғалы қашан...

Броз Титомен бірге соғысқан

Дегенмен, солай екен деп, ке­ше­гі ат ауыздығымен су ішіп, ер еті­гімен қан кешкен қыр­ғын со­ғыс­та адамзат баласын фа­шиз­м­нің қанды шеңгелінен құт­қарып қа­­луға қасық қаны қал­ған­ша үлес қос­­қан ерлердің ерлік ісін неге айт­­пасқа?!

Бүгінгі әңгіме Екінші дү­ние­­жүзілік соғыста әйгілі Броз Тито­мен партизан отрядында бір­ге соғысып, онымен қан­ды­көй­лек жолдас болған Тілеубай Шү­кейұлы туралы болмақ. Марқұм өмір бойы Қарағанды облы­сын­да­ғы Киікті ауылында тұрды. Ел­дің бәрі «Партизан» деп атап кет­кен бұл кісі туралы аңызға бер­гі­сіз небір әңгімелерді бала кезден естіп өстік. Солардың көбін шын­дық­қа келеді деп сеніммен айтуға болады. Неге десеңіз, ке­ңес заманында Тілекеңді елі­міз­­дегі қарулас достары ғана емес, Юго­с­лавиядан Броз Ти­то­ның өзі де іздеп, еліне талай мәрте ша­қыр­ған. Елеусіздің бірі болса, зама­нында білдей бір мем­ле­кеттің дү­рілдеп тұрған басшы­сы айда­ла­дағы Азияның бір түкпі­­рін­дегі қа­рапайым қазақты із­дер ме еді?!

 * * *

Тілеубай Шүкейұлы 1921 жыл­дың қаңтарында Қарағанды об­лысындағы Тасарал ауылында балықшының отбасында дү­ниеге келіпті. Әскерге 1940 жылы шақырылған. Со­ғыс кезінде әскери антты 1942 жылдың 12 ақпанында қа­был­дап­ты да, сол жылдың мамырына дейін №66 атты әскер полкінің құ­рамында «Сабельный» бө­лім­ше­сінің командирі болып майдан да­ласындағы кескілескен ұр­ыс­тар­ға қатысқан.

Тілеубай Шүкейұлы немістің тұт­қы­нында бір емес, екі рет бол­ған адам. Әскери билетін қарап отыр­сақ, алғашқы рет жау қолына 1942 жылдың мамыр айында жа­ра­­ла­нып түскен екен. Гестапо жен­деттерінен ит қорлықты көре жү­ріп, ыңғайы келген бір сәтте тұтқыннан қашып шыққан мұны бір кемпірдің жертөлесінде бой тасалап жатқан жерінен немістер тағы да ұстап әкетіпті. Қабаған ит­теріне талатып, көрмеген қор­лық­­ты керсеткен. «Денемнің сау тамтығы қалмады. Әкелді де жан-жағы қаптаған ине, тік тұр­ған адам ғана сыятын темір құр­сау­­дың ішіне қамады. Үш күн, үш түн тікемнен тік тұрдым, сәл қи­сай­сам болды, денеме ине кі­ре­ді. Тұла бойым күп боп ісіп кет­ті...», деп өткен күннің әң­гі­ме­сін ай­ту­шы еді жарықтық.

1

Тумысынан еті тірі, әр нәр­се­ге епті болған Тілекең тұт­қын­­да жүріп те немістің тілін та­­уыпты. Басқа түскен тағдырға кө­ніп, мо­йын­сұнған бола жүріп, не­­міс­тің сеніміне кірген. Содан, 1943 жыл­дың қарашасы болса керек, сырт­тан, Югославияның партизан қыздарынан: «Екі күннің іш­інде қашып шықпасаңдар, сен­дерді атады», деген суыт хабар жетеді. Бұлардың арасында сөздерін немістерге жеткізіп оты­ратын бір жансыз бар екен, ал­ды­мен соның көзін құрту керек болады. Бұл істі Шүкей баласы Тілеубай тап-тұйнақтай етіп орындапты...

Тегі, концлагерьде де, пар­ти­­зан отрядында да бұл кісі ерек­ше есепте болған екен. Екі­нің бірінің жүрегі дауалай бер­мей­­тін әлгіндей істерді дымын біл­­дірмей орындау, ерекше ма­ңыз­ды һәм құпия да жауапты тап­сырмалар тек қана осы кісі­г­е жүк­теліп отырған көрінеді. Бұған оның взвод командирі Бей­сен Ра­йысовтың жазып кеткен есте­лі­гі куә.

Сырттан астыртын хабар жеткен соң, бұл кезде концлагерьдің ішін­дегі қоймада жұмыс істеп жүр­­ген Тілекең күзетшілерді жер жастандырып, етігінің ұл­та­­­нының астына жасырған тіс­те­уік­пен электр көзіне қосылған тіке­нек сымдарды қиып, бір топ жолдасымен қашып шы­ға­ды. Араларында өзінің взвод ко­мандирі Бейсен Райысов, бер­тінге дейін Қарағандыда тұ­рып келген қандыкөйлек жолдасы Оспан Шіл­де­баев және бас­қа­лар бар, бұлар то­бымен Броз Тито­ның партизан отря­дына келіп қо­с­ылады.

Әскери билеттегі дерекке сү­йен­­сек, Тілекең партизан отрядында 1943 жылдың қарашасынан 1945 жылдың шілдесіне дейін бол­ған екен. Зады, Балқан ор­ман­дарында неміс-фашист бас­қын­шыларына бүйідей тиген партизан отрядтарының жетек­шісі Броз Тито соғыстан кейін Югославия Федеративтік Социа­листік Республикасының пре­зиденті болғаны тарихтан бел­гі­лі. Тілекеңнің үйінде осы Броз Титоның 1971 жылы Жеңіс мей­рамымен құттықтап, өз қо­лы­мен жазған хаты – құнды құжат әлі күнге дейін сақтаулы. Содан кейінгі сақталған құнды жәді­герлер – Югославияның ең жоға­ры әскери наградаларының бірі «Батырлығы үшін» медалінің және ІІ дәрежелі «Отан соғысы» ор­де­нінің құжаттары мен екі-үш фо­то­сурет.

 * * *

Югославия жеріндегі парти­зан қозғалысының Екінші дүние­жү­зілік соғыстағы алар орны, та­рихи миссиясы Броз Титоның есте­ліктерінде егжей-тегжейлі жазылған. Оны қайталап жату­дың қажеті де жоқ. Тек, Броз Ти­то­ның жас кезінде қазақ ортасында өскені еріксіз назар аудартады. Соған қарағанда, соғыс жылда­рын­да ол қазақтарды бауы­ры­на тартып, оларға ықыласты көз­қараста болған-ау деген ой ке­ле­ді.

Ұлы Отан соғысының арда­ге­рi, белгiлi жазушы Қалмұқан Иса­бай «1943 жылдың көк­те­мiн­де Ти­тоның: «Кезiнде қазақ даласын 3 жыл паналадым. Бұл ұлтты өте жақ­сы бiлемiн. Есепсiз ер емес. Қа­зақ есеппен, санамен соғы­са­тын халық. Сержант болса да Бейсен Райысовты батальон командирi етiп тағайындаймын», дегенін өзінің кітабында жазады. Ал Югославия Азаттық армия­сы­ның 18-ші екпінді ба­таль­­онының ко­мандирі бол­ған Бейсен Райысов өзі­нің есте­лі­гін­де мынадай жазба қал­­дыр­ған: «Тілеубай Шүкеев (Жез­­қаз­ған­­нан) өзінің взводымен электр стансасы аумағында бе­кін­ген неміс отрядын көзді ашып-жұм­ған­ша тас-талқан етті».

Бірде, Броз Титоның партизан отря­­дында жүргенде Тілеубай Шү­кейұлының жасағы немістің қор­шауында қалып қоя жаздап, ше­гіне жүріп соғысып, әрең дегенде бұзып шығыпты. Бірақ бұ­лар бекінген блиндажда аса құ­пия, баға жетпес құжаттар қа­лып қойған екен. «Содан, – деп әңгі­ме­сін сабақтай түсетін Тілекең мар­құм, – командиріміз бәрімізді сап­қа тұрғызып, әлгі құжаттарды алып келуге шетте тұрған бір партизанды жұмсады. Ол байғұс өлімге баратынын біліп, бұй­рық­ты орындаудан бас тартты. Ко­ман­диріміз қатал еді, тапаншасын алды да, әлгіні сөзге келместен тұр­ған жерінде атып тас­тады. Қа­зір аты-жөнін ұмыттым, саптың орта­сында тұрған тағы бір партизан­ды саптан екі қадам шы­ғарып, енді оған да пәрмен бер­ді. Жан тәт­ті ғой, ол да бас тарт­қан еді, ажа­лын командирдің қо­лындағы та­паншадан тапты...».

Бір мезетте «Шукеев!» деген командирдің қатқыл дауысын естігенде, барса да өлетінін, бармаса да өлетінін жақсы білген ол саптан атып шығыпты... Бір Алла, бір аруаққа сыйынып, екі өкпесін қолына алып, блиндажға қарай құстай ұшқан. Құдайдың қаққаны ғой, жауған оқтың бірі дарымай сол ұшқан бетімен ке­ліп блиндаждың терезесін баспен сүзе-мүзе ішке бұзып кіріпті. Құ­жат­тың бәрін қойнына тығып, блинд­аждан атып шығып, кері сал­ған. Бәрін байқап, аңдып отырған не­містер оқты қарша боратыпты. Өлдім-талдым дегенде орта жолға же­тіп, оққа ұш­қан адамша бірауық қыбыр етпей жатып алған. «Оқ сая­бырсыған бір сәтте қу жанды шү­берекке түйіп, тұра сала тағы жүгірдім. Қалың ағаштың ше­тіне іліге бергенімде оң аяқтың бал­­ты­рының тыз ете қалғаны есімде, командирімнің құшағына ке­ліп жығылдым ғой. Ол да, мен де пора-пора болып жылап жатырмыз...», деп аяқтаушы еді марқұм кезекті бір әңгімесін...

Тағы бір әңгімесінде ол өзінің ша­ғын отрядымен фашистердің генерал бастаған он алты офи­це­рін қолға түсіргенін де айтқан еді...

 * * *

Соғыс аяқталған соң Тілеубай Шүкейұлы Мәскеуде біраз аялдап, тіпті ол жерде жұмыс та іс­тепті. 1947 жылы ауылына жал­ғыз келмей, мойнынан жа­ра­ланған кезінде өзін емдеген мед­бике Мария Даниилованы ерте келген.

Соғыстан кейін Тілеубай Шү­кейұлын Броз Титоның өзі бас бо­лып майдандос достары Мәс­кеу­ге де, Югославияға да қонақ бо­­лып қайтуын өтініп, та­лай ша­­қырыпты. Немістің тұт­қы­нын­­да екі рет бол­ған баласын ке­ңес за­манындағы неше алуан әң­гі­ме­нің шет жағасын естіп, әб­ден зәрезап болған анасы Ақ­шо­­лақ жібермепті. Өйтетін де жөні бар еді. Соғыстан кейінгі Ста­лин мен Тито арасында бол­­ған салқындық, одан кейін мұрт­ты кө­семнің: «Тұтқынға түскен адам жоқ, оның бәрi сатқындар», деген қатал үкiмi «үш әріптің» ба­қы­ла­уын­да үн шығармай өмір сү­руге мәж­бүр еткен...

Тілеубай Шүкейұлы 1984 жылы зейнеткерлікке шыққанға дейін Киік стансасындағы су тартқыш қондырғысына жауапты болып жұмыс істеді. Мария шешей мен Тілекеңнің кіндігінен сегіз бала тараған. Құдайға шүкір, ұлы нағашыларынікіндей көздері аспан түстес немере-шөбере, жиен-жиеншарлар қазіргі уақытта Қарағанды өңіріндегі Киікті, Мо­йын­ты топырағында өсіп-өніп жа­тыр.

Жоғарыда айтып өтке­німіз­дей, Тілекеңнің үйінде соғыс ке­зін­де түсірілген екі-үш фотосурет сақталған. Соның бірінде бір топ партизан арасында Тілеубай Шү­кей­ұлы сол жақтан санағанда алтыншы болып тұр. Ал отырған үшеу­дің ортасындағы Бейсен Райы­сов болуы мүмкін. Өкінішке қа­рай, біздің кейіпкердің Броз Ти­томен түскен суреті жоғалып ке­тіпті...

Замана өзгеріп, дүниені дүр сіл­кіндірген кешегі қан май­дан­ның дақпырты белгілі себептермен бәсеңдегенмен, тозақтың отына түскен ерлердің даңқы мәң­гі өшпесі анық. Ол даңқтың жаң­ғы­рығы аталарының екінші жаһан соғысындағы жүріп өткен жо­лына, қанмен жазылған тарихына құрметпен қараған кейінгі ұр­пақтың жадында мейлінше ұза­ғырақ сақталса екен деп тілейсің.

 

Қарағанды облысы