Мезгіл бет қаратпас күздің қара суығы еді. Шамамен 80-жылдардың басы болуы керек. Оның шеберханасына күнара соғып кету дағдыма айнала бастады. Кездесу мүмкін емес. Қайда жүргенін тірі жан білмейді. Сонда да үмітімді үзбеймін. Бір күні тік жаға жұқалтаң күртешесіне басы мен мойны сұғына кіріп кеткен, шашы дудыраған, сақалы бурыл тартқан, темекісін құшырлана сорған ол әлтек-тәлтек басып келе жатты. Салқын амандасты. Сәл аялдады. Кеудесін тіктеп алды да тәкаппар сөйледі.
«Мен өз деңгейімді өзім жақсы білемін. Аулақ жүріңдер».
Мен бұл сөзге селт еткенім жоқ. Өйткені аса тарпаң, аса дарынды адамның, ақсүйек суреткердің бұл сөзін қалыпты жағдай ретінде қабылдадым. Онысынан ешқандай әдепсіздік көргенім жоқ. Сол күннен бастап ол маған сурет өнеріндегі Сүлейменов (Асқар) секілді көрінді. «Маған бір музыкалық этюд, ия фантазия жазу үшін құстың бір түшкіргені жетіп жатыр» деп М.Глинка айтқандай, осының өзі де маған жеткілікті болды да, ол жөнінде өзімдегі бар деректерді базаршылауға, қанағат етуге ден қойдым. Менің журналистік жолымда сірә жүзбе-жүз кездеспеген екі кейіпкерім болды. Соның бірі осы Салехетдин Айтбаев болса, екіншісі Әнуар Молдабеков еді. Бірақ екеуі жөнінде де жаздым. Өйткені ішкі сезім қуаты, құштарлық өз дегеніне жетпей қоймайды.
Алдымен тақырыбымызға тұздық бола ма, әлде бір соны серпін бере ме, қоғамда көп талқыланбаған, мүлдем назарда болмаған бір пікірге иек артып, сипай қамшылап ой толғап көрелік.
Жанғали Жүзбай былай деп жазады:
«Белгілі бір жайттың сауалына төрелік айту үшін орыс деректемелеріне жүгіну дағдысы бізде әлі бар. Ол түсінікті де. Өйткені біздің ғылымда орыс өнертану мектебінің күші әлі ықпалды, әлі өктем». («Egemen Qazaqstan», «Қазақ қыздарының әншілік мәдениеті», 24.04.2020.).
Жанғали мырза, орыс деректеріне, дәйектемелеріне сүйене отырып, аталмыш тақырыпты игеріп шыққан. Менің назарымды аударғаны «...орыс өнертану мектебінің күші әлі ықпалды, әлі өктем» деген пікірі. Дұрыс. Бұл өктемдіктің бүгін ептеп сейілген түрі байқалатын шығар, ал тоқырау деген жылдары төбемізге шығып кеткен.
Салехетдин өнертанушыларды шеберханасына неге жолатпағанына, әлгі бір тәкаппар сөзінің сырына осы тұста терең бойлай түсесіз. Кезінде «Молодая гвардия» деген Мәскеуден шығатын журналда былай депті.
«...Известный казахский живописец А.С. в картине «Молодые казахи» нескольких молодых казахов одел в одежду бывших казахских баев и феодалов. Интересно, что этим самим хотел сказать автор?..».
Салехетдин өзі «Ломоносов» деп қағытатын белгілі суретші, қаламгерлігі де бар Саламат Өтемісұлы онымен сырлас, пікірлес еді. Суретшіге қолымыз жетпегесін осы кісі арқылы көп жайтқа қанықтым. Сәкең Алматыдағы Горький демалыс паркінің түбінде тұратын еді. Әңгіме-дүкен құруға өте қолайлы жер. Бірде бұл кісіден әлгі журналдағы мақалаға байланысты сұрадым.
Әңгімені бірден сол «Жас қазақтардан» бастады.
– Бұл Қалжанның салмақты туындыларының бірі еді. Алдыңғы шепте ұлттық киім киген ой үстіндегі жастар, ар жақтағы көріністе жылқы қайырып келе жатқан кісі бейнеленген.
Мен сенің бұл композицияңды білемін ғой, жақсы туынды, біреу бірдеңе айтты екен деп несіне ренжисің, көтер басыңды, – деп едім:
– Білсең, менің сол жұмыс үстіндегі ой төркінімді тапшы, – деп орнынан тұрды, – не айтқым келді сол жұмыс арқылы?
– «Ереуіл атқа ер салмай, егеулі найза қолға алмай...» деп шұбыртып ала жөнелдім.
– Дәл таптың-ау, жаным-ай! – деп жарқылдап келіп қолымды алды.
Сондағы Салехетдиннің «Менің «Жас қазақтарымды» қатты сынға алыпты. Құдай-ай, бұларға не деуге болады? Бетіме басып, еркін жұмыс істетпейді. «Жас орыстар», «Жас грузиндер» деуге болады. Сонда не «Жас қазақтар» деуге болмай ма?» деген сөзіне қосыла жылап жібере жаздадым», – деп еді Саламат аға.
Міне, бұл Жанғали айтқан ойдың бір беті ғана. Мен бұл тақырыпты кезінде әжептәуір қаузадым-ау деймін. Әсіресе ертеректегі Салехетдин суретші туралы жазбада бұл ойымыз қоса қабат өріліп отырды.
Саламат ағамыз айтқандай, «кенеп бетіне бояуларды дауылпаз соққандай зіркілдеп түсіретін» ол болмысы мүлдем бөтен суретші еді. Суретшінің ішкі айқайын, күрделі көзқарастарын мен түрлі көркемдік ағымдармен бетпе-бет келгенде түсіне бастағандай болдым. Егер біздің қазақ суретшіні ақын-жазушыдай біледі десек, ақиқаттан алыстап кетеміз. Бұл жағдайды көбіне қазақы қалпымызбен байланыстырып, суретшіні бояушы ғой деп жатады. Келісуге де, келіспеуге де болады. Қазақта бір өзі бір дәуірге айналған ақындар бар. Мәселен, Мұқағали. Ал қазақ бейнелеу өнерінде Мұқағалиға, Төлегенге, Жұмекенге, Жұматайға бара-бар суретшілер де болған. Осы саладағы аға буын суретшілерді алыңыз. Ә.Қастеев, О.Таңсықбаев, Ә.Ысмайылов, Қ.Телжанов, С.Мәмбаев, С.Романов, М.Кенбаев болып кете береді. Біз осы алыптарды ешқашан бейнелеу өнеріндегі Әуезов, Мұқанов, Мүсірепов деп таныған жоқпыз.
Есімнен әлі күнге кетпейді. Бала күнімізде үйге «Огонек» журналы келетін. Шамасы 6-7 сыныпта болармын. Сол журналдың әр нөмірінде Игорь Долгополов деген кісінің суретшілер туралы көлемді дүниесі шығатын. Ол кезде ондай дүниені оқып, түсіну деңгейі жоқ. Сол балаң қызығушылық, әсершілдікпен шектелетінмін. Осы әсершілдік студент болған жылдары қайта оянған іспетті. Бір күні қара базардан Игорь Долгополовтың «Рассказы о художниках» («Изобразительное искусство», Мәскеу, 1982 ж.) атты кітабын сатып алдым. Онда әлем, орыс суретшілерінен жазылмағаны жоқ-ау. Осы кітаптың ықпалы өте күшті болды да суретшілер туралы арагідік жазып жүрдім. Тіпті өзімізді былай қойғанда қайта өрлеу дәуірі (ренессанс) суретшілері туралы да бірнеше мақала жазылды. Айтпағым, сол тұста біздің даңқты суретшілеріміз осылардың бірде бірінің қаламына ілінбейтін.
Осы тұста Жанғали айтқан ой атойлап бас көтереді. Суретшілерді білу, білмеу – халықтың кемшілігі емес. Әдебиет, театр сыншылары өзінің рухани мұратына адал болып, белгілі бір деңгейде жетістікке жетті. Ал енді бейнелеу өнеріндегі кемшілікті қазақ өнертанушыларының атына заты сай болмауынан деп түсіну керек. Ұлты қазақ өнертанушылар болды, бірақ олар негізінен орыстілді еді, жан дүниесі, танымы қазақы қасиетті, болмысты тануға келгенде алыс жататын және оны білуге ниетті емес те болатын. Себебі олардың басым көпшілігі алған білімі мен тәрбиесіне сай орыстық, еуропалық деңгейде ойлайтын, бағалайтын. Салехетдинге маза бермейтіні де біздің дүниетанымымыздағы осы бір жетімсіздік еді. Бәлкім ол қазақтан да өзге халықтардың өкіліндей (орыс, еврей) өнертанушы қашан туар екен деп армандап өткен шығар. Өзі орыстілді болса да тұла бойындағы қазақылықты тап басып танитындардың болмағанына көкірегі қарс айырылып өкінгені хақ. Күні бүгінге дейін Мәскеудің Третьяков галереясында тұрған суретшінің «Бақыт» атты кең тынысты туындысын білетін боларсыз. Осы картинаға байыппен қараған адам не байқар еді? Енді оны қанша орыстілді десең де ұлтшыл демей көр. Сырт көзге салтанатты көрінетін картинаның айтар ойы, идеясы сұрапыл ғой. Кейде тіпті ол қырағы көздерден қалай аман қалды деп те ойлаймын.
Егер картинаға ұзақ-ұзақ көз талдырып қараған кiсi өз ұлтын әп-сәтте сүйiп, оған тең келер ұлт таппас едi. Бұл картинаның кереметi, маңыздылығы сонда – кеңестiк кезеңде бiр ғана ұлтқа артықшылық берiлген кезде жазылуы. Бұл кезеңге қарсылық едi. Кезеңнiң қатып қалған қағидаларына, өзге ұлт туралы кембағал түсiнiктерiне наразылық едi.
Құс қанаты талатын, ат қолтығы терлейтiн кең дала. Сол кең даланың иесi қазақтың ұлы мен қызы қандай кең, қандай тәкаппар! Қандай сұлу, қандай сымбатты! Не деген салтанатты көрiнiс! Не деген асқақ патетика! Қазақ қандай болған, қазақ қандай болуы керек деген сауалға бұдан артық жауап болмас едi. Егер кеңес тiлiмен сөйлесек, бұл картинада еңбекқор, бақытты кеңестiк жас семьялардың бiрi суреттелген деп еш ойланбастан сырғыта айтып шыққан болар едiк. Жоқ, бұл шын мәнiнде ұлттың бекзат болмысын, елдiң iрiлiгiн, рухын көрсеткен кесек туынды болатын. Ал ол заманда мұндай туынды жазу дегенiң керек болса ерлiкпен бара-бар едi.
Ерлік демекші, сол тұста Қ.Телжановтың «Ата-баба жерінде» («Атамекен»), Ә.Ысмайыловтың «Кенесарысы» да жазылды ғой. «Кенесарының» тағдыры қиын болғаны белгілі.
Әзірбайжан Мәмбетовтің жездесі Әубәкір аға өте әңгімешіл, әргі-бергі тарихты жақсы білетін (бишілігін былай қойыңыз) керемет шежіре кісі еді. Өзі өр мінездің адамы бола тұра, Кенесары туралы аса айта қоймайтын. Заманның әділетсіздігі ғой, сол тұста орыстар «Үш батырды» жиырма бес жыл салып, барлық оқулықтарға енгізгенде, И.Глазунов секілді аса ұлтшыл суретшісі «ХХ ғасыр мистериясын» жазып жатқанда қазақ суретшілеріне батырлар мен хандар, билер бейнесін бедерлеуге тыйым салынып, жүрегі қан жылағаны да жасырын емес қой.
Ал енді Телжановтың «Атамекені» сол заман шенеуніктерінің суретті түсінбегені зор бақыт болуынан аман қалды. Тың және тыңайған жерлерді игеру науқанына орай жазылып, жыртылған жердің үстіне ат ойнатып, көкпар тартқызған, Махамбеттің мінезін алып келген Телжановтың бұл сол кезеңге деген ішкі қарсылығы еді.
С.Айтбаев әсершілдік-ассоциативтік бағытты ұстанды. Небәрі сурет училищесін бітірсе де ол ешкімге ұқсамаған, өзін өзі қалыптастырған кесек суретші болды. Ерболат Төлепбай айтқандай, кейбіреулер бір нәрсеге қалыптасып қалады да, басқа қалыпқа кіре алмай жүреді. Ол жаңаның бәрін тез түсініп, тез қабылдайтын. Ой, пікір білдіруге аса талғампаз.
Сірә, тағдырдың тоқсан түрлі тауқыметі талантты адамның маңдайына жазылатын болуы керек. Талант ұғымының бір баламасы тағдыр дейтініміз де содан. Талантты адам тағдырлы, сан қырлы келеді. Олар біреуге жағымпаздана, жарамсақтана алмайды. Тіпті мына өмірдің өзінде қарапайым нәрселерге аса бейімсіз келеді, керек болса газ жағып шай қоюды да білмей кетеді. Олар керек болса атақты да қажет етпейді. Оның болмысына тек еркіндік керек. Атақ демекші, қайсыбір жылы атақты Гүлфайруз Ысмайыловадан сәті түсіп осы суретші туралы пікірін сұрағаным бар еді.
– Өмiрде өкiнiш көп болады. Осындайда өмiрден ерте кеткен суретшiлердi ойласам, көкiрегiм қарс айырылады. Халыққа рухани демеу болатын талантты адамдардың ортамызда көбiрек жүргенi қандай ғанибет. Бiрақ олай емес, өмiрдiң заңы, тәңiрдiң жазуы басқа. Мен үшiн шынайы өнер адамдары бiр кәусар бұлақтай. Нұрдан жаралғандай көрiнедi. Ал бұлақтың таза болуы, нұрдың жүзiн көлеңке шалмауы өзiмiзге де, өзгеге де байланысты. Қалжан қандай дарынды жiгiт едi. Ондай суретшiлер сирек туады. Бiрде Зақашқа (Камалиденов) «Осы балаға атақ бергiзiңiз» дедiм. Обалы нешiк, бергiздi. Талантты аяудан, мүсiркеуден асқан қорлық жоқ. Мен Қалжан iштi деп, оны кiнәлаудан аулақпын. Бұл өзi де сол қоғамның дертi едi ғой. Сол дерт қазiр асқынбаса, саябырси қойған жоқ. Дүние жүзiнде iшпейтiн ел жоқ шығар, бiрақ бiздiң адамдардай iшкенi кем де кем. Соның iшiнде өнер адамдарының тағдырын тәлкек еткен де осы арақ. Ал, тамырын ащы су жайлап кеткен қоғамның алды – жар, арты – құз.
Дарынды адамдарға қай заманда да өмiр сүру оңай болмаған. Өзiмен өзi қалған тұстарда оған мүлдем ауыр едi. Салехетдиннiң де өзiмен өзi арпалысқан кездерi аз болмаған. Мен суреткермiн ғой, сондықтан да оны iштей сезiнетiнмiн. Адамға, тiптi, жай адамның өзiне кейде дүниенiң өзi тар көрiнедi. Ал, талантты кiсiге қай кезде де солай. Менiң бiр тiлегiм: осы секiлдi суретшiлердi халық бiлуi керек, – деп еді сонда апай. Оны әріптестері Қалжан деп атайтын. Неге олай атағанын білмесек те, Қалжанның қалыпқа сыймай кеткені енді анық.
Маңына жолатпайтын тәкаппарлықтың сырына, әлгі бір сұрапыл сөзінің маңызына осы тұста терең бойлауға тура келеді. Олар сөзге жоқ, айтса бір ауыз сөзге сыйдырып айтады. Біздің ақын-жазушылардың ішінде интеллектуалдары, эрудиттері аса көп деп айта алмас едім, ал суретшіде бұл жағы басым. Кешегі Т.Тоғысбаев, М.Аманжолов, Салехетдиндер, одан берідегі Е.Төлепбай, Б.Түлкиевтер – осы бағыттағы суретшілер. Бұлардың ой тереңдігі сонша, тіпті кей тұста картинадағы айтпағын тілмен жеткізе алмайды.
«...Сіз бәлкім, сенерсіз, сенбессіз, кейбір елдер картина сатып, қарыздарын жаппақ та болған. Осыдан 5-6 жыл бұрын француз үкіметі Леонардо до Винчидің «Лувр» коллекциясындағы «Мона Лиза» картинасын сату мүмкіндігін талқылады. Мұндай қадамға француз билігі екі триллион еуро құрайтын мемлекеттік қарызын жабу үшін бармақ болған» деп жазады Оралхан Дәуіт («Қазақ суретшілерінің картинасы қаншалықты құнды» «Egemen Qazaqstan», 30.04.2020).
Біздің қазақта да бір ел болмаса да бір аудан, облысты қарызынан құтқаратын суретшілер табылады. Егер шын бағасын білсе, сұрапыл Салехетдиннің бір «Бақыты» мен «Жас қазақтарының» құны одан да асып кететініне шүбә жоқ. Орыс бейнелеу өнерінің «алтын ғасырының» орыс әдебиетінің дамуына өлшеусіз әсері болғаны тәрізді, қазақ әдебиетіне де зор ықпалы болған қазақ бейнелеу өнерінің «алтын ғасыры» да өтіп кеткенін біз білмей қалдық. Соның жуан ортасынан сұрапыл Салехетдиннің сарыны, Айтбаевтың ақиқат болмысы да анық көрініп, көз тартып тұрады.
Қали СӘРСЕНБАЙ
