Қазақстанда өлім-жітімнің басым бөлігі жұқпалы емес ауруларға (ЖЕА) тиесілі. Коронавирус пандемиясы осы індетті жұқтырғандар арасында созылмалы аурулары бар мен зиянды әрекеттерге үйір, аз қозғалатын, дұрыс тамақтанбайтын пациенттерде ауыр өтетіндігі және өлім-жітім көрсеткіші жоғары екендігін дәлелдеп берді.
Мәселен, экономика ғылымдарының кандидаты және қоғамдық денсаулық сақтау саласындағы сарапшы, «Ұлағатты медицина» іскерлік медициналық журналының бас редакторы Марат Қайырленов халықаралық тәжірибе негізінде зияны төмен баламаларды ұсыну арқылы адамның өмір сүру салтына әсер ете отырып, денсаулыққа зиянды әсерін мейлінше төмендету мүмкін екендігін атап өтті.
Осы мәселеге орай, өткен жылдың соңында кезекті рет қазақстанның қоғам белсенділері қазақстандағы ЖЕА ауыртпалығына байланысты экономикалық шығынды бағалау мақсатында жүргізілген зерттеу нәтижелерін ұсынған еді. Зерттеу Қазақстанда 2018 жылы қабылданған ЖЕА көздерінен зиянды азайту тұжырымдамасының қолданбалы бөлігі болып табылады, онда ЖЕА-дың негізгі көздері деп алкоголь, темекі шегу, тамақтану, дене инерттілігі, нашақорлық және репродуктивті денсаулық екені анықталды.
«Мені бұл зерттеу халықтың денсаулығы мен өмір сүру сапасына, оның ішінде зиянды әдеттері асқынған адамдардың денсаулығына және өмір сүру сапасына зиянын төмендету тұжырымдамасы тұрғысынан қызықтырды, сонымен бірге денсаулық сақтау шығындарын оңтайландыру мәселесі тұрғысынан да өзекті. Өкінішке қарай, біздің елімізде осындай, сапалы және көпшілік назарына ұсынылатын зерттеулер өте аз, бұл мемлекеттік мекемелер қабылдаған шешімдердің сапасына кері әсер етеді», – дейді Марат Қайырленов.
Сонымен, сарапшы зерттеуге өз тарапынан келесідей баға берді.
Халықаралық сарапшылар ауру түрлері бойынша өлім-жітім көрсеткіштерін салыстыра келе, соңғы жүз жылда инфекциялық емес (созылмалы) аурулардың үлесі тез өсе түскенін атап өтті. Мысалы, біздің елімізде мерзімінен бұрын өлім-жітімнің басым бөлігі (99%-ға дейін). Сондай ақ ЖЕА қарсы күреске медициналық қызмет көрсетуге жұмсалатын шығындардың көп бөлігі де осы мәселеге тіреледі. Осыған орай қазақстандық сарапшылар ұсынатын «жұқпалы емес аурулар көздерінен зиянды азайту тұжырымдамасы» ЖЕА-мен жұмыс істеу жөніндегі кешенді саясатты әзірлеуге арналған, бұл қазіргі уақытта өте өзекті әрі сұранысқа ие болып отыр.
Дұрыс тамақтанбаудың өлім-жітім көрсеткішіне қосқан үлесі бойынша зерттеулерді қарастыра отырып (қан айналымы жүйесінің аурулары, қатерлі ісіктер,т.б) тұжырымдама авторлары оның 15-тен 60%-ға дейін құрайтынын анықтады. Біздің еліміздегі есептеулерге келсек, авторлар өте консервативті тәсілдерді қолданған. Мәселен, өлім көрсеткішіне дұрыс тамақтанбаудың үлесі 20%-ға алынады, ал ҚР ІЖӨ-дегі адам ресурстарының үлесі 25%-ға, ІЖӨ-дегі халық табысының үлесі 30%- ға тең. Тіпті, осындай консервативті бағалағанның өзінде 2019-2030 жылдардағы оң әсері 218,7 млрд теңге болған.
Темекі шегуге қатысты авторлар никотинді жеткізудің электрондық жүйелеріне (электрондық темекі, қыздырылатын темекі бұйымдары) көшудің экономикалық әсерін бағалады. Мұнда консервативті әдіс қолданылған. Егер шетелдік зерттеулерде зиянды 80-90%-ға төмендету әлеуетінің фактісі расталса, онда Қазақстан үшін авторлары тек 40%-дан шыққан, яғни шылымқорлар толық электрондық темекіге көшкен жағдайда. Одан әрі, электронды темекі шегушілердің жыл сайын 5%-ға және отандастарымыздың өмірі сақталған, яғни олар жүргізген ЖІӨ-ге (жан басына шаққанда жыл сайынғы ЖІӨ-нің 1/4-і) көшуін негізге ала отырып, 2019-2030 жылдардағы оң экономикалық тиімділік 85,7 млрд.теңгені құрайды.
Сол сияқты, күші аз алкогольді ішімдіктерге көшу жолы арқылы шығындарға қарсы күресті бағалау кезінде де өлім-жітім көрсеткіштері бағаланды. Маскүнемдіктен болған шығынды қарағанда авторлар дамыған елдердің (АҚШ, Франция, Канада) және орташа дамыған (Оңтүстік Корея, Таиланд) сарапшыларының зерттеулеріндегі деректерді келтірді. Оларда маскүнемдіктен болған тікелей және жанама шығындар дамыған елдер бойынша орта есеппен ЖІӨ-нің 2,5% -ы және орташа дамыған елдер бойынша 2,1%-ына бағаланады. Бұл сандарды біздің елге шақса, жыл сайынғы 1,4-1,7 трлн теңге. Алайда, АҚШ пен КСРО-дағы алкогольге қарсы компаниялардың тәжірибесіне сүйене отырып, авторлар жылына 5%-дан күшті алкогольді ішімдіктерге көшу жөніндегі стратегияға сүйенеді. Бұл жағдайда адам өмірі сақталып қана қоймай, қосымша ЖІӨ-ні 25,9 млрд.теңге деңгейінде жүргізуге мүмкіндік береді, бұл өте консервативті баға.
Сондай-ақ есірткіге тәуелділікке қарсы күреске қатысты зерттеулерді талдағанда шығынтардың бес түрі алғы шепке шығалы: өнімділікті төмендету, өлім-жітім, есірткі қылмысымен күрес, денсаулық сақтау шығындары және мүгедектік бойынша әлеуметтік шығындар. Сонымен қатар әдебиет және зерттеулер шолуы негізінде авторлар метадонды алмастырушы терапиядан зиянды 33,3%-ға төмендетуге болатыныдығын дәйектеп отыр. Тұжырымдама авторлары есірткіге тәуелді адамдарды әдістемелік терапияға ауыстырудан экономикалық тиімділігін бағалай отырып, оны 2019-2030 жылдар аралығындағы кезеңде 56,8 млрд теңгеге бағалаған. Бұл есептеулерді өте консервативті деп есептеуге болады. Өйткені бұл мәселені зерттеушілер есірткі қылмысына қарсы күрес және мүгедектерге берілетін әлеуметтік төлем шығындарын қысқарту есебінен де мемлекет пен қоғамның орасан қаражат үнемдейтіндігін ескермегеннің өзінде осындай сандарды алға тартып отыр.
