Академик А.Жұбанов кеңестік қалыптасу кезеңінде ел ішінде таралған қобыз, домбыра, сыбызғы, дауылпаз музыкалық аспаптарын біріктіріп, 1934 жылы Қазақстан Орталық атқару комитеті атындағы оркестрді ұйымдастырғаны мәлім. 1944 жылы бұл оркестрге Құрманғазының есімі берілді. Қазақ оркестрі қазақтың ұлттық музыкалық аспаптарының атаулары аз болуына байланысты 50-ші жылдардан бастап батыстың – литавра, бубен, флейта, кіші барабан, треугольник, ксилофон тәрізді аспаптарымен толықтырылды, сондай-ақ баян да енгізілді. Осылайша атауы қазақтыкі болғанмен, заты әр елдің аралас-құралас аспаптарынан құралған оркестр пайда болды. Иә, Құрманғазы атындағы оркестр әуелгіде осылай қанаттанды.
Болат Сарыбаев Алтын Орда заманынан және Қазақ хандығы дәуірінен бергі уақыттарда түрлі себептерге байланысты жоғалдыға саналған, пайдаланылудан қалған шертер, үш ішекті домбыра, жетіген, бұғышақ, ұран, керней, үскірік, саз сырнай, шаңқобыз, шың, шыңдауыл, даңғыра, дудыға, кепшік, дабыл, сылдырмақ, даңғыра, қоңырау, адырна, кіреуіш, ауыз сырнай, шіңкілдек, сақпан, тұяқ тас, желбуаз, нарқобыз тәрізді қазақтың музыкалық аспаптарын зерттеп қайтадан жаңғыртты. Ғалымның осы ғылыми еңбегінің арқасында бұл күндердегі оркестрлер мен ансамбльдерде шертер мен жетіген, асатаяқ пен шаңқобыз аспаптары, сазсырнай қосылып, оркестр үнін қазақыландырды, кеңестік, еуропалық топтандыру, бірлестіру үлгісіндегі ащы, жат үндестіктен ұлтымыздың өзіне ғана тән қоңыр үнділігін алып келді. Нақтылай айтқанда, қазақтың Тәуелсіздік рухына тән үндестікке айналдырды. Осы орайда Нұрғиса Тілендиев Болат Сарыбаев жаңғыртқан шертер мен жетіген аспаптарын, сондай-ақ, сазсырнай мен мессырнай, тұяқтас, шаңқобыз аспаптарын «Отырар сазы» оркестрін ұйымдастыру жолында пайдаланып, іске жаратқанын айта кеткеніміз абзал.
Әйткенмен қазақ оркестрлері мен ансамбльдерінде сыбызғыдан басқа үрлеп ойналатын музыкалық аспаптардың орны осы күндерге дейін үңірейіп бос тұр. Мысалы, керней, урра, қос саз, мүйіз сырнай аспаптарының үндері. Осы аталған музыкалық аспаптардың бәрі де өзбек, қырғыз, түрікмен, әзербайжан ұлттық оркестрлерінде бар. Және музыкалық шығармалар орындағанда үрлеп ойналатын аспаптар үндері бірінші кезекте естіліп тұрады. Мен қазақ оркестрлерін сынаудан аулақпын. Әсіресе, Құрманғазы атындағы академиялық халық аспаптар оркестрі – халқымыздың жүрегінің лүпілі, табиғатының көркі, Тәуелсіздігімізді музыка үнімен ұрандайтын рухы биік деңгейге көтерілген, әлемге танылған ұлы оркестр. Менің жанайқайым Б.Сарыбаев әлдеқашан жазып дәлелдеп кеткен ұран мен керней аспаптарының бүгінгі таңға дейін қолға алынбауы, әлі күнге дейін оркестрлерде болмауы.
Керней-сырнай тарттырып,
Даңғыра дабыл қақтырып,
Барып түсті Алпамыс,
Қаракөзайым үйіне, – деп «Алпамыс батыр» эпосында жырланғандай, керней аспабын оркестрлерімізге қоссақ, бабалар аманатын орындағанымыз болады. Осы бағытта кейінгі жылдары «Тұран» және «ХасСақ» этно-фольклорлық ансамбльдері бой көрсетіп, біраз музыкалық аспаптарды жаңғырту үстінде екені қуантады. Дегенмен, бұл аздық етеді. Әсіресе керней, ұран, мүйіз сырнай, қос саз музыкалық аспаптарын оркестрлерімізге қосу кезек күттірмейтін игілікті шаралар болмақ. Ол үшін кәсіби мамандар, музыка аспаптарын зерттеушілер, композиторлар, дирижерлер, музыкалық оқу орындарының ұстаздары мен шәкірттері бас қосып, осымен тікелей айналысулары, дамытулары қажет деп білемін.
Жарқын
ШӘКӘРІМ,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
