Ел бюджетінің тиімді орындалғаны маңызды

2019 жылы республикалық бюджеттің атқарылуының макроэкономикалық жағдайлары

Республикалық бюджеттің атқа­рылуы тұрақты макроэкономикалық ахуал мен экономиканың бірқалыпты өсу қарқыны жағдайларында жүзе­ге асырылды. Мұны 2019 жылы Дүние­жүзілік экономикалық форумның жаһан­дық бәсекеге қабілеттілік рей­тингісінде «Макроэкономикалық тұрақтылық» индикаторы бойынша Қазақстан позициясының 60-орынға дейін жақсарғаны растайды.

Бұған қарамастан, экономиканың өңдеуші салаларын дамыту бойын­ша жеткілікті дәрежеде тиімді жүр­гізілмеген саясат Қазақстанның мұнайға тәуелділігін төмендету үрдісіне қол жеткізуге мүмкіндік бермей отыр. Есеп­ті кезеңде экономика құрылымында түбегейлі өзгерістер байқалған жоқ. Оған себеп – өңделген өнім экспорты, импортты алмастыру және ішкі нарықты қанықтыру емес, шикізат экспортына бағдарланған экономикалық даму моделі. Бұл бағытта инновациялық даму негізінде екі модельді синтездеу қажет.
10 жыл уақыт кезеңінде өңдеуші сектордың үлесі 11%-дан аспай отыр, сол мезгілде тау-кен өндіру секторының үлесі 14,4%-ға дейін өсті. Экспорт құры­лымында минералдық өнімдер үлесі 70%-дан асты.

Бұл төлем балансы жағдайының нашар­лауы және мұнай бағасы төмен­деген жағдайда ұлттық валютаның құн­сыздануы тәуекелін туындатып, ұзақ мерзімді кезеңде еліміздің қаржылық және фискалдық тұрақтылығына әсерін тигізеді.

Әдеттегідей, экономиканың басым бағыттарын дамыту бойынша түсінік жоқ. Салаларды дамыту болжамдары бір саланың екінші салаға өзара ық­пал етуі ескерілмей жасалған, бұл ұлт­тық экономиканың тиімді салалық құры­лымын қалыптастыруға мүмкіндік бер­мейді. Бүкіл ұлттық экономиканың дамуының кешенді сипатын қамтамасыз ете отырып, ІЖӨ көлемдерін ұлғайтуға мультипликативтік әсер беруге қабілетті өсу драйверлері айқындалмаған.
Экономиканың мұнай-газ секторына тәуел­ділігін төмендету және оны одан әрі әртараптандыру мақсатында инсти­туционалдық реформаларды жүргізу жөніндегі жұмысты жандандыру, сондай-ақ мемлекеттік сектор үлесін тө­мендету қажеттілігі туындап отыр.
Әсіресе бұл биылғы жыл жағдай­ларында өзекті болып отыр, себебі халық­аралық қаржы ұйымдары «экс­порттан әртараптандырылмаған кіріс­тері бар» мұнай жеткізушілер үшін жағымсыз болжам жасауда.

2019 жылы азық-түлік тауарларына бағаның өсуі халықтың ақшалай шығыстарының құрылымында олардың үлесінің 49,9%-ға дейін өсуіне әкелді. Ал дамыған елдерде бұл көрсеткіш 10% шегінде. Іс жүзінде кірістерді «ішіп-жеу» және экономиканы ілгерілетіп дамыту факторларының бірі ретінде өздерінің жинақ деңгейлерін арттыруға халықтың мүмкіндігінің болмауы бай­қалады.

Нәтижесінде, тұрмыс деңгейін жақ­сарту көп жағдайда халыққа кредит беру есебінен қамтамасыз етіліп отыр. 2019 жылы тұтынушылық кредиттердің өсуі халықтың номиналдық кірістерінің өсі­мінен 14,8%-ға едәуір басым болып отыр.

Бұл ретте осылай қалыптасқан тұты­нушылық сұраныс ең алдымен халықтың қажеттілігіне бағдарланған салалардың жеткілікті дәрежеде дамымауына бай­ланысты импортқа сұраныстың өсуіне ықпал етеді. Ал тым көп кредит алу әлеуметтік шиеленіске алғышарт жасай­ды.

Бұрынғысынша, жаңа басымдық­тарды қаржыландырудың негізгі көзі Ұлттық қор болып табылады. Бұл ретте оның активтерін пайдалану бойынша белгіленген шектеулерді сақтау салықтық түсімдерді жұмылдыру және мұнайға қатысты емес кірістерді ұлғайту арқылы емес, шекті көрсеткішті нақты қол жеткізілген мәнмен белгілеу арқылы қамтамасыз етілген.

Осы бағыттағы саясатты іске асы­ру түбегейлі және жедел шешімдер қабыл­дауды талап етеді. Ұлттық қор өзінің негізгі міндеті – келешек ұрпақ үшін жинақтауларды жүзеге асыруы тиіс.

Мемлекет тарапынан едәуір қол­дауға қарамастан, соңғы 5 жылда ел эко­номикасында банк секторы рөлінің төмендегені байқалады. Оның активтері ІЖӨ-ге шаққанда 39,6%-ға дейін (2015 жылы – 61,4%), ІЖӨ-ге шаққанда елі­міздегі банктердің несиелік қоржыны 21,8%-ға дейін (2015 жылы – 37,9%) төмендеген. Проблемалық қарыздардың өсуі жалғасуда.

Жеке секторға кредит беру көлем­дерінің төмен болуына, шағын және орта кәсіпорындар үшін қаржы ресурстарына қолжетімділіктің шектеулі болуына бай­ланысты «қаржы жүйесі» индикаторы бойынша Қазақстан ДЭФ ЖБИ рей­тингісінде 104-орынға төмендеген. Банк­тердің сенімділігі бұрынғысынша төмен деңгейде бағаланып отыр – 121-орын (2018 жылы – 120).

Бизнесті қолжетімді және «ұзын ақшамен» қамтамасыз ете отырып, кәсіпкерлікті дамыту бойынша мемлекет пен банктердің ортақ жауапкершілігі үшін жағдай жасау қажет. Экономиканың басым және перспективалы салаларында (мәселен, агроөнеркәсіптік кешенде) сақтандыру секторын дамыту қажет.

Жобалық басқаруды енгізуге бірың­ғай тәсілдің болмауы экономиканы жаң­ғырту шеңберінде бастамаларды іс­ке асыру үшін инвестициялар тартуға және ішкі сұраныс серпініне олардың үле­сін арттыруға мүмкіндік бермеді. Нәти­жесінде, мемлекеттік бюджет шы­ғыс­тарының өсуіне қарамастан, не­гізгі капиталға инвестициялар түрінде мемлекеттік қаражат үлесінің төмендеу серпіні байқалады.

Қазақстанның мемлекеттік борыш деңгейі қауіпсіз шектерде қалып отыр. Алайда жыл сайынғы өсу үрдісіне ие, бұл оған қызмет көрсетуге және өтеуге жұмсалатын шығындардың ұлғаюы­на әкеледі. Мұнда бұрын алынған міндет­темелерді өтеу көздерінің айқындығы және нақты көрінісі қажет.

2019 жылғы республикалық бюджеттің атқарылуын бағалау

2019 жылы «2019-2021 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Қазақстан Республикасы заңының орындалуы төрт нақтылау мен сегіз рет жүргізілген түзетулерді ескере отырып, жоспарланған шектерде қамтамасыз етілді:
- республикалық бюджетке түсетін түсімдер жоспарға шаққанда 100,5%-ға орындалды;
- кірістер 100,4% деңгейінде қалып­тасты;
- шығыстар мен шығындар 99,9%-ға орындалды;
- тапшылық 1 296,3 млрд теңгені құрады, бұл жоспарлы көрсеткіштен 68,4 млрд теңгеге төмен.

100%-ға дерлік атқарылғанына қарамастан, 2019 жылы әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешуге бөлінген, тиімсіз пайдаланылған бюд­жет қаражатының сомасы 2018 жыл­­дың деңгейінен үш есе асып, 427,5 млрд теңгені құрады.

Жалпы, республикалық бюджеттің кірістері 30%-ға Ұлттық қордан берілетін трансферттер есебінен қалыптасқан (3,1 трлн теңге). Аталған көрсеткіш соңғы жылдары көлемі бойынша екінші (ең көп сома 2017 жылы байқалды – 4,4 трлн теңге) болып тұр.

Шоғырландырылған бюджет тү­сім­дерінің номиналды өсуіне қара­мастан, олардың ІЖӨ-ге қатынасы бо­йынша төмендегені байқалады, бұл экономиканың өсу көрсеткіштерінің және салықтық түсімдердің келісілмегендігін айғақтайды. Бұл жеткіліксіз дәрежедегі салықтық әкімшілендіру мен көлеңкелі сектордың болуы салдарынан болып отыр.

Бір мезгілде түрлі субсидиялар мен салық жеңілдіктерін ұсыну тетік­тері­нің жеткілікті түрде айқын болмауы бай­қалады. Тұрақты негізде және салалық бөліністе олардың есебін жүргізу, эко­номикалық тиімділігін талдау жүзеге асы­рылмайды. Оған себеп – салық есеп­тілігінің формальдылығы және ақпараттандырылмауы.

Бизнеске мемлекеттік көмек көрсету тетіктерінің айқындығын, есептілігін арт­тыру және оны қайта қарау арқылы фи­скалдық саясатты реформалау, тиім­сіз салық жеңілдіктерінің күшін жою және оларды жүйелендіру, көлеңкелі экономикамен және салықтық мін­деттемелерді орындаудан бас тарту­шылармен дәйекті күрес жүргізу ар­қылы салық базасын ұлғайту бойынша шаралар қабылдау қажет.

Сапалы мониторингті қамтамасыз ету үшін салық есептілігінің нысанына сома мен қол жеткізілген әсерді көр­сете отырып, салық төлеушілердің са­лық жеңілдіктері мен басқа да артық­шылықтарды көрсетуі бөлігінде өзге­рістер енгізу қажет.

Сонымен қатар жетекшілік ететін сала­лар үшін жеңілдіктер ұсынуға бас­тама­шылық жасаған мемлекеттік орган­дарға оларды енгізуден нәтижеге қол жеткізу бойынша нысаналы индика­торларды стратегиялық жоспарларына бекіт­кен орынды.

Бюджеттің кіріс бөлігі бойынша жос­парды төлемдерді аванстау немесе «қате» салықтық түсімдер: КТС, ҚҚС, ал өңірлерде ЖТС және әлеуметтік салық есебінен орындау практикасы жалғасқан. Осылайша ағымдағы қаржы жылының «жыртығы» алдағы кезеңнің бюджетіне едәуір жүктемемен «жамалуда».

Бұл бюджеттің кіріс бөлігінің нақты жағдайын бұрмалайды және жекелеген жағдайларда оларды келесі кезеңнің бірінші тоқсанында қайтарудың қажет­тілігімен күрделене түседі.
2019 жыл ішінде бересінің 126,4 млрд теңгеге төмендеуі, бұрынғыдай, са­лық төлеушілерді банкрот деп тану есебі­нен қамтамасыз етілген – төмендеу сом­асының шамамен 52,9%-ы. Атал­ған көрсеткіш алдыңғы жылмен салыс­тырғанда едәуір ұлғайған (2017 жылы – 48,9%, 2018 жылы – 40,6%).

Бұл салық төлеушілердің банкроттық жолмен салықтық міндеттемелерді орындаудан кетуіне мүмкіндіктердің ұлғайғанын айғақтайтын, алаңдарлық жағдай.
2018 жылмен салыстырғанда каме­рал­дық бақылау нәтижелілігінің аб­солюттік көрсеткіштерінің өсуіне қара­мастан, кәсіпкерлік субъектілеріне әкім­шілік жүктеменің ұлғайғаны бай­қалады. Хабарламалар саны мен бұзу­шылықтар сомасы 2 еседен астам өссе де, бұзушылықтардың расталған сомасы 9,8%-ға төмендеген.

Тиімділікті арттыруға арналған ре­зерв­тер кедендік әкімшілендіруде де орын алған. Кедендік бақылау кезінде ТБЖ-ны қолдану нәтижелері бойынша бюджетке түсетін түсімдердің қосымша резервтерін іздестіруге ықпал еткен бір­қатар проблемалар мен жүйелі кем­шіліктер анықталды. Бұл салықтарды жинау көрсеткіштерін одан әрі жақсарту бойынша жіберіп алынған мүмкіндіктер тәуекелдерін арттырады.

Мәселен, 2019 жылғы ТБЖ ұсыным­дары бойынша тағайындалған кедендік жете тексерулер нәтижелілігінің қол жеткізілген екі мәрте артуына қарамастан (49%), іс жүзінде залалдың болмашы ғана мөлшері бар (157,6 мың теңгеге дейін) бұзушылықтар статистикасының ұл­ғайғаны байқалады. Соның салдарынан, ресурстарды оңтайлы пайдалану қағидаты қамтамасыз етілмейді.

2019 жылы экономиканың дамуына ықпал ететін шығыстардың үлесі (даму бюджеті, күрделі шығындар, суб­си­диялау және кредит беру сияқты) респуб­ликалық бюджеттің жалпы көлемінде небәрі 13,6%-ды құрайды. Аталған шы­ғыстардың соңғы бес жылдағы сер­піні өсуге қарай тұрақты беталыс байқалмай, елеусіз ауытқуды көрсетіп отыр. Алайда дәл осы шығыстар макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізуге, инвес­ти­цияларды ынталандыруға және салық салынатын базаның ұлғаюына алғышарт жасай отырып, экономикалық өсу қар­қы­ны мен сапасына ықпал етуге қабілетті.

Барлық шығыстардың ең көп үлесін мемлекеттік мекемелерді күтіп-ұстауға арналған шығыстарды, ЕТҚ және басқа да ағымдағы шығыстарды қоса алғанда өзге шығыстар алып отыр, ол соңғы бес жылда 54,7%-ға өскен. 2019 жылы бұл бағытқа 7 046,4 млрд теңге бөлінген немесе шығыстардың жалпы көлеміне шаққанда 55,4%.

Республикалық бюджетте ағымдағы шығыстардың өсуінің едәуір қарқыны және даму бюджетінен басым бо­луы мұнайға бағаның циклдік төмен­деуі жағдайында күрделенген макро­экономикалық теңгерімсіздікті одан әрі күшейте түседі. Бұл – мемлекеттік кірістер мен шығыстар балансының орнықтылығына, халықтың өмір сүру деңгейінің төмендеуіне елеулі тәуекел болып табылады.

Есеп комитеті бюджеттік тәуекел­дерді басқару жүйесін енгізу және мемлекеттік қаржының ұзақ мерзімді орнық­тылығы құжатын әзірлеу мәсе­лесін қарау қажеттілігіне қайталап назар аударады.
Есепті кезеңде республикалық бюджет­тен өңірлерге бөлінген транс­ферт­тер көлемдерінің едәуір ұлғайғаны бай­қалады, бұл жергілікті бюджеттердің барлық шығыстарының жартысынан астамын құрайды. Алынған нысаналы трансферттер 99,1%-ға орындалған.

Жергілікті деңгейде атқарылмау 16,4 млрд теңгені құрады, оның ішінде 80%-ы бюджет қаражатының үнемі, бұл жеке­леген жағдайларда асыра отырып жоспарлау салдары болып табылады.

Нысаналы трансферттердің игеріл­меуі­нің негізгі себептері әдеттегідей мем­лекеттік сатып алу рәсімдерінің ұзақ жүргізілуі, шарттардың уақтылы жасалмауы, жұмыс жүргізу кестесінен қалып қою, сапасыз әзірленген жобалық шешімдер болып табылады.

Аталған себептер нашар жобалық басқарумен қатар халық үшін қа­жет­ті және әлеуметтік маңызды объек­тілерді іске асыру мерзімдерінің со­зы­луына әкеп соғады. Нәтижесінде, бас­талған жобалар бойынша жұмыс белгіленбеген мерзімге тоқтатылады немесе олар бойынша кейін құрылыстың қымбаттауымен түзетулер жасалады.

ЖАО-лардың алдын ала деректері бойынша елімізде барлығы 43 аяқ­талмаған объекті (жалпы құны 51,8 млрд теңге) бар. Жергілікті бюджет есе­бінен өзекті емес ЖСҚ-ны түзетуге және (немесе) қымбаттау құнын өтеуге өңірлерде қаражат жоқ. Және бұл осындай жобаларға 34 млрд теңге көлемінде едәуір қаражат жұмсалған уақытта.

Қорытындысында халық үшін қажетті жобалар бірнеше жылдар бойы аяқталмайды (10 жылдан астам – 1 жоба, 5-тен 10 жылға дейін – 23 жоба, 5 жылға дейін – 19 жоба), әлеуметтік-экономикалық әсерге қол жеткізілмейді, қоғамдық игіліктерге қолжетімділік бо­йынша өңірлер ара­сындағы сәйкессіздікті күшейтеді.

Аталған фактілер Мемлекет басшы­сының ең көп әлеуметтік-экономикалық әсері бар жобаларды басымырақ қаржы­лан­дыру жөніндегі тапсырмасына қай­шы келеді.
Осы мәселенің стратегиялық маңыз­ды­лығын ескере отырып, Үкіметке ұсынылады:

– өңірлерде басталып, бірақ аяқтал­маған объектілерге олардың қажеттілігі және жобалық шешімдерге өзгерістер енгізудің қажеттігі тұрғысынан түгендеу жүргізу, аяқталмаған объектілер болған жағ­дайда жаңа жобаларға бюджет қара­жатын бөлу практикасына тыйым салу;

– келесі үшжылдыққа арналған бюджет жобасын қалыптастыру кезінде ағым­дағы қаржыландыру көздеріне қара­мастан республикалық бюджет қаражаты есебінен аяқталмаған жобалар­ды қаржыландырудың қосымша тетік­терін қарастыру;

– қоғамдық игіліктерге халықтың тең қолжетімділігін қамтамасыз ету мақ­­сатында әрбір сала мен елді мекен бө­лінісінде өңірдің жағдайы жөніндегі бірың­ғай паспорттар әзірлеу, бұл ретте атал­ған паспорттарды ескерумен бюд­жет­терді жоспарлау қамтамасыз етілуі қажет.

Мемлекеттік бағдарламалардың іске асырылу тиімділігін бағалау

Есепті жылы Үкімет бағдарламалық құжаттарға Мемлекеттік жоспарлау жүйесінің жоғары тұрған құжаттарының нысаналы индикаторларын каскадтау мәніне оларды өзекті етті.
Алайда мемлекеттік қолдау шарала­ры­ның тиімділігін және оларды алушыларды мониторингілеу және сүйемелдеу бойынша операторлардың қызметін баға­лаудың нақты өлшемшарттарын әзір­леу бойынша жұмыс әлі бастапқы кезең­де.

Осы Қорытындының шеңберінде іске асырылуы 2019 жылы аяқталған 7 мемлекеттік бағдарламаның тиімділігіне жедел талдау жасалды:
1. «Бизнестің жол картасы – 2020» биз­нес­ті қолдау мен дамытудың мем­лекет­тік бағдарламасы;
2. Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламасы;
3. «Нұрлы жер» мемлекеттік тұр­ғын үй құрылысы бағдарламасы;
4. Инфрақұрылымды дамытудың 2015-2019 жылдарға арналған «Нұрлы жол» мемлекеттік бағдарламасы;
5. Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың
2016-2019 жылдарға арналған мем­ле­кет­тік бағдарламасы;
6. Қазақстан Республикасын индус­триялық-инновациялық дамытудың
2015-2019 жылдарға арналған мем­ле­кет­тік бағдарламасы;
7. Қазақстан Республикасының ден­саулық сақтау саласын дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған «Денсаулық» мемлекеттік бағдарламасы.

Бағалау Есеп комитетінің тапсырмасы бойынша әзірлеген «Стратегиялық және бағдарламалық құжаттардың мақ­саттары мен міндеттеріне қол жет­кізуге бағытталған мемлекеттік қара­жат­­ты пайдаланудың экономикалық әсе­рін бағалаудың экономикалық-мате­матикалық моделін» (ЭММ) пайдалану арқылы жүргізілді.

Бұл себеп-салдарлық байланыстарды және қол жеткізілген нәтижелерге мем­лекеттік қаржының ықпал ету дәрежесін айқындай отырып, қол жеткізілген көрсеткіштердің бағдарламаның өзінің түп­кілікті мақсаттарын іске асыруға ық­пал етуін тәжірибелі жолмен бағалауға мүм­кіндік берді.

Жалпы, Есеп комитетінің бағала­уынша, талданған бағдарламаларға жұ­мсал­ған қаражат едәуір өсу әлеуе­тімен алынған орташа әлеуметтік-экономикалық әсерді айғақтайды.

Олардан қайтарым деңгейін артты­руға кедергі болған негізгі факторлар ретін­де мыналар атап өтілді:
1. Мемлекеттік басқару саласында күнделікті қызметті сипаттайтын ағым­дағы іс-шараларға республикалық бюджет шығыстарының жоспарлануы. Бұл жобаларды жоғары қосылған құнмен экономиканың базалық және серпінді бағыттарына генерациялауға ықпал етпейді;
2. Көптеген түзетулер және мемле­кеттік қолдау шараларын іске асыруда сабақтастықтың болмауы аталады. Сол арқылы мемлекеттік бағдарлама фор­мальды құжат қана болып, саланы басқаруға тек ішінара ғана бағытталған;
3. Даму басымдықтарының дұрыс бөлінбеуі, бұл қаржы ресурстарының шектеулілігі жағдайында бюджеттік мүмкін­діктерге қарай нысаналы ин­ди­каторлардың нәтижелер көрсет­кіш­терінің жоспарлы мәндерінің қыс­қаруына әкеп соқтырады;
4. Индикаторлар ретінде елдің негізгі макроэкономикалық көрсеткіштерінің (ІЖӨ-нің өсуі, жұмыссыздықтың тө­мендеуі, экономиканың шикізаттық емес секторының, шикізаттық емес экс­порттың өсуі) бекітілуі, оларға бағ­дар­ламалық құжаттан туындамайтын сыртқы факторлар да, ішкі факторлар да ықпал ете алады. Соның салдарынан бағдарламаны іске асырудың әсері нақ­ты бағдарламаны іске асыру кезінде мемлекеттік қолдау шараларының нақты қосқан үлесі есепке алынбай, экономиканың барлық салаларының өсуі және әлеуметтік саланың дамуы бойынша бағаланады.

Осылайша бюджеттің бағдар­лама­лық-нысаналы бағдары толық кө­лемде қамтамасыз етілмейді, эконо­мика сала­ларының дамуына елеулі муль­тип­лика­тивтік әсерге қол жеткізіл­мейді.

Бұл 2025 жылға дейінгі Стра­те­гия­­лық жоспардың нысаналы инди­ка­торларының мәндерінен жекелеген бағдарламалар бойынша өткен жылдарда байқалған қалып қоюларға байланысты жалпыұлттық мақсаттарға қол жеткізбеу тәуекелдерін айғақтап отыр.

Жалпы, Есеп комитетінің бағалауын­ша, талдау жасалған мемлекеттік бағдар­ламаларды іске асыру мынадай нәти­желер алуға мүмкіндік берді:
- мемлекеттік қолдаудың 1 теңгесі ор­таша есеппен 1,1 теңге мөлшерінде өнім шығаруға әсер етті (0,16 теңгеден 3,63 теңгеге дейін);
- негізгі капиталға инвестиция­лардың 1 теңгесі орташа есеппен 0,9 теңге мөлшерінде өнім шығаруға әсер етті (0,62 теңгеден 1,16 теңгеге дейін);
- негізгі капиталға инвестиция­лардың 1 теңгесі орташа есеппен бюд­жетке 0,06 теңге мөлшерінде салықтық төлемдер әкелді (0,05 теңгеден 0,08 теңгеге дейін);
- 1 жұмыс орнын құруға орташа есеп­пен 37,5 млн теңге қаражат қа­жет болды (7,2 млн теңгеден 99 млн тең­геге дейін);
- бюджетке жыл сайын ЖТС түрінде орташа есеппен мемлекеттік қолдау көлем­дерінің 19,3%-ы қайтарылады (1,57 %-тен 37%-ке дейін).

Орталық мемлекеттік органдарға бөлінген бюджет қаражатының пайдаланылу тиімділігін бағалау

Есепті кезеңде Үкімет мемлекеттік органдар қызметінің тиімділігін арттыру және оларды қаражатты формальды түрде игеруден алшақтап, ең үздік нәти­желерге қол жеткізуге ынталандыру бөлі­гінде Есеп комитетінің ұсынымдары бойынша белгілі бір жұмыстар жүргізді.

2019 жылғы республикалық бюджет­тің атқарылуы туралы есепті Үкімет стратегиялық бағыттарға сәйкес мем­ле­кеттік шығыстар бойынша әлеу­меттік-экономикалық қайтарымды көр­­сете отырып дайындаған. Алайда бұл бағалау әлі де қол жеткізілген нәти­же­лер көрсеткіштеріне бюджет шығыс­та­рының әр теңгесінің әсерін талдауды көрсетпейді.

Салалық аспектілер ескерілген қа­жетті әдістеме осы уақытқа дейін бекі­тілмеген. Осы бағытта бастапқы кезеңде даму бюджеті, күрделі шығыстар, суб­си­диялау және кредиттеу (шартты түр­де экономиканың дамуына тікелей әсер ететін шығыстар) бөлінісінде ста­тистика қалыптастыратын сандық-са­палық көрсеткіштерді ескере отырып, жалпыұлттық мақсаттарға қол жет­кізуге бюджеттік қаржыландырудың эко­­но­микалық ықпалын бағалау ұсы­нылды. Осындай шығыстардың 2019 жыл­ғы көлемі 1,7 трлн теңгені немесе рес­публикалық бюджет шығыстарының 13,6%-ын құрады. Есеп комитеті осы Қорытындыны дайындау кезінде аталған тәсілді сынап көрді.

Жүргізілген талдау бюджет қаража­тын игеру деңгейінің айтарлықтай жо­ғары болуына қарамастан, бюджеттік бағдар­ламалардың нәтижелер көрсет­кіштеріне қол жеткізбеудің (тікелей – 9,3%, түпкілік – 15,8%) сақталып отыр­ғанын көрсетті, 2018 жылдың деңгейіне шаққанда сәйкесінше 3,2 п.т.-ға және 8,6 п.т.-ға өскен.

Бұл ретте мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларының өзінде әлі күнге дейін олардың ағымдағы қыз­метін сипаттайтын нәтижелер көрсет­кіштерінің саны айтарлықтай көп.
Өз кезегінде, бюджеттік бағдарлама­лардың экономикаға ықпал ететін нә­ти­желер көрсеткіштері оларға қол жет­кізуге жұмсалған бюджет қаража­тымен өзара байланыстырылып бол­жан­байды. Бұл бюджет жүйесін мем­лекеттік шығыстардың нәтижелілігі мен тиімділігіне қайта бағдарлауға мүмкіндік бермейді. Бұған себеп – стратегиялық құжаттарды және республикалық бюд­жет жобасын әзірлеу кезеңіндегі кем­шіліктер.

Бұған қоса, әртүрлі әкімшілердің бюджеттік бағдарламаларында бірдей көрсеткіштер белгіленген, ал бұл елдің әлеу­меттік-экономикалық дамуына әрбір мемлекеттік органның қосқан нақ­ты үлесінің объективті бағасын қалып­тастыру кезіндегі тағы бір кедергі болып табылады. Есеп комитеті осыған бірнеше рет назар аударған.

Экономикаға тікелей әсер етуі тиіс шығыстардағы жаңа қорларды жаңартуға, жаңа объектілер мен өндірістерді құ­руға арналған шығындардың үлесі бол­машы ғана екенін айта кеткен жөн, яғни 42,2%. Ал оларды көп жағдайда өңірлердегі сұранысты пысықтамай, басымдықсыз іріктеу жүйелердің тозуы, өндірістерді кеңейту, импортқа тәуелділік, кепілдендірілген игіліктерге тең қолжетімділік сияқты жүйелі проб­лемаларды шешуде тиісті нәтиженің болмауына әкеп соқтырады.

Осы бағытта Есеп комитеті бұрын берген мынадай ұсынымдарды қарауға қайта оралған жөн:

1. Ұлттық экономика министрлігінің тікелей үйлестіруімен жалпыұлттық мақсаттарға қол жеткізуге арналған бюджет шығыстарының тиімділігін бағалау әдістемесін әзірлеуді аяқтау;
2. Стратегиялық жоспарларда бір мем­лекеттік орган ықпал етуді қамта­масыз ете алмайтын көрсеткіштерді қалыптастыру практикасын болдырмау. Олардың орнына инвестициялық жобалардың нақты тізбесін көздеп, инвестициялардың іске асырылуына қарай қол жеткізілуі жоспарланатын экономикалық, бюджеттік және әлеуметтік әсерді көрсету. Бұл әсер өлшенетін және бағаланатын болуы тиіс.

Квазимемлекеттік сектор субъектілері активтерінің басқарылу тиімділігін бағалау

Квазимемлекеттік сектор субъек­тілерінің бюджетке тәуелділігі сақталған. 2007-2009 жылдар аралы­ғында хол­дингтерге 7,5 трлн теңге көлемінде ұлт­тық ресурстар бағытталған, бұл елдің 7 даму бюджетіне тең.

Бұл ретте квазимемлекеттік сект­ор субъектілерінің жалпыұлттық мақ­сат­тарды іске асыруға қаражатты ба­ғыттауын мониторингілеу тиісті дең­гейде жүзеге асырылмайды. Бұған себеп – Мемлекеттік жоспарлау жүйесінде квазимемлекеттік сектор субъектілерінің нақты рөлі мен орнының болмауы. Соның салдарынан холдингтер мен олардың еншілес компанияларының даму стратегияларында түйінді ұлт­тық индикаторлар толық көлемде деком­позицияланбаған.

Сол арқылы қаржы ресурстарына байланыстыру арқылы әрқайсысының жал­пыұлттық мақсаттарға қол жет­кізудегі рөлін айқындай отырып, квази­мемлекеттік сектор субъектілерінің қыз­метін стратегиялық жоспарлауды жетілдіру қажеттілігі туындайды.

Экономиканың әртүрлі салаларында бизнесті қолдауға республикалық бюд­­­жеттен бөлінетін қаражат квази­мемлекеттік сектордың көптеген субъек­­тілері үшін кіріс көзіне айналды. Нәти­жесінде, мемлекеттік қолдау бағыт­тал­ған кәсіпкер кредит қаражатын жо­ға­рылатылған мөлшерлемелермен (орташа есеппен 6-дан 9%-ға дейін, квазимемлекеттік сектор субъектісіне бюджеттік кредит беру кезінде - 1%-дан аз) алады.

Оң үрдіске қарамастан, холдингтер қаражатының көп бөлігін (орташа есеппен 80%) бәсекелес емес тәсілмен орналастыру жалғасуда, ал жекелеген компанияларда топішілік сатып алу­дың үлесі 70%-ға (соның ішінде техно­логия­лық байланысты сатып алу) жетеді.
Осыған байланысты, барлық рәсім­дерді орталықтандырылған платформада жүр­гізе отырып, сатып алу туралы бір­ың­ғай заң қабылдау қажет.

Квазимемлекеттік сектор субъек­тілерінің дивидендтік саясатында жүйелі кем­шіліктер орын алған. Мемлекетке төленетін дивидендтер көлемі алынған таза кіріспен мөл­шерлес емес, соңғы бес жылда – 6,6%. Бұл осындай субъек­тілер­дің шы­ғындылығының өсуімен және диви­дендтер төлеудегі кейінге шегеру­лермен байланысты.

Холдингтер бойынша (атап айтқанда «Сам­ұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ-та) дивидендтер процентінің төмен болуы белгілі бір дәрежеде бейінді емес объектілерді қар­жыландыруға, көп жағдайда жоғары баға­мен қаржыландыруға акционердің пай­дасына өзге де бөлулермен байланыс­ты.

Акционерге өзге де бөлулерді, соның ішінде әлеуметтік жобаларға бөлулерді барынша азайтып, дивидендтердің міндетті мөлшерлері мен оларды төлеу мерзімдерін белгілеу қажет.

Жекелеген квазимемлекеттік сектор субъек­тілерінің ел бюджетіне алдыңғы қаржы жылы үшін жыл сайынғы диви­дендтерді тек жылдың соңына қарай ауда­руы практикасы көп жылдар бойы жалғасып келеді.

Инфляция деңгейін ескерсек, диви­дендтер аударуды ұзаққа созу бюджеттің кіріс бөлігін қалыптастыруға кері әсерін тигізеді. Парламентте бюджет түзетілген жағдайда аталған дивидендтер бюджет қаражатын қайта бөлуге қатыспайды, бұл өзекті әлеуметтік маңызы бар жоба­лар мен іс-шараларға қаражат іздестіруге мүм­кіндік берер еді.

Сондай-ақ жүргізілген талдау квази­мемлекеттік сектор субъектілері ара­сында функциялар мен реттеу сала­ларының қайталанатынын көрсетті. 2019 жылы тек экономиканың шикізаттық емес секторына инвестициялар тартумен ғана холдингтер мен Ұлттық банктің 5 осындай ұйымы айналысқан. Үкімет қажетті трансформацияны және бәсекені дамыту үшін кедергілердің алып тас­та­луын қамтамасыз етіп, олардың қыз­метіне сындарлы талдау жүргізуі қажет.

Мемлекет-жекеменшік әріптестік жобаларын іске асыру тиімділігін талдау

Мемлекет-жекеменшік әріптестікті дамыту пайымы мен саясаты елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық мақсаттарымен байла­ныс­ты талап етеді. ЖАО үшін осындай жобаларды дамыту бойынша нысаналы бағдар­лардың болмауы сапасы мен әлеу­меттік-экономикалық әсерге залалын тигізген жобалар санының өсуіне әкелді.

МЖӘ-нің жобаны іске асырудан алы­натын әлеуметтік нәтижені енгі­зе отырып, «адамдарға арналған құнды­лық­тарды» қамтамасыз етуге бағдар­ланған халықаралық қағидаттарды им­плементациялау қажет.

МЖӘ жобалары бойынша ЖАО бекітетін мемлекеттік міндеттемелер ли­миттері өңірлердің инвестициялық әлеуетін және орындарда жүйелі проб­лемалардың бар-жоғын ескермейді. Мемлекет пен бизнестің күші бағытталуы тиіс басым салалар ай­қындалмаған. Бұл халықтың әлеу­меттік маңызы бар қызметтерге тең қол жеткізуін қам­тама­сыз етуге кері әсерін тигізуде. Өңірлік басым­дық және олардың жиынтық әсері бүкіл ел ауқымында мемлекет пен бизнес ара­сында екіжақты міндеттемелерді қабылдау үшін басты талап болуы тиіс.

МЖӘ жобалары санының ұлғаюы тартылатын инвестициялардың көлем­дерімен тең келмейтін мемлекеттік мін­дет­темелердің өсуіне әкеледі. Жеке инвестициялардың 1 теңгесін тартуға бюджет қаражатының 1,4 теңгесі жұм­салады (аудит жүргізу сәтінде 2,1 тең­ге). Республикалық жобалар бойынша бұл көрсеткіш 2,4 теңгені құрайды, бұл олардың тиімділігінің жоғары емес екендігін айғақтайды.

Жасалатын МЖӘ шарттарында мем­лекет пен жекеше әріптестер арасын­да міндеттерді, кепілдіктерді, тәуекелдерді бөлу теңгерілмеген және көп жағдайда толы­ғымен мемлекетке артылған. Бұл жекеше әріптестердің іске асыры­ла­тын жобаның нәтижелілігін артты­руын ынталандырмайды.

Бірінші кезекте МЖӘ жобаларын іске асырудың әлеуметтік-экономикалық әсерін есептеу әдістемесін әзірлеу, сон­дай-ақ мемлекеттік бюджетке жүк­темені кезең-кезеңмен төмендету қажет. МЖӘ бойынша міндеттемелердің ық­палы елдің ұзақ мерзімді қаржылық тұрақ­тылығына бағалануы тиіс. МЖӘ-нің әрбір жобасының іске асырылу барысы жария етіліп отыруы тиіс.

Нормативтік-құқықтық базада олқы­лықтар мен МЖӘ саласындағы заң­нама мен бюджет заңнамасы арасында шығындарды өтеу көздері мен мем­лекеттік қолдау шараларын айқын­дау ­бөлігінде әркелкі оқылу орын алған.

МЖӘ жобалары бойынша қабыл­данған міндеттемелер бойынша анық есеп пен есептілік жоқ. МЖӘ жобалары база­сы деректерінің ЖАО-­лардың (жекелеген жобалар бойын­ша – 10%-ға дейін) және Қар­жы министр­лігінің (17%-ға дейін) ақпа­ратымен сәйкес келмеуі бай­қалады. Бұл аталған саладағы тәуе­кел­дерді сапалы талдауға және болжам­дауға ықпал етпей­ді.

Негізгі капиталға инвестициялардың өсуі және тиісті қолжетімді қызметтермен халықтың қамтамасыз етілуін арттыру бойынша МЖӘ міндеттері жеткілікті деңгейде тиімді іске асырылмай отыр. Көп жағдайда, жобалардың 75%-ы жаңа объектілер мен өндірістерді құр­май-ақ немесе қолданыстағыларды жаң­ғыр­тусыз іске асырылады.

Жаңа тауашаларды дамыту үшін МЖӘ құралдарының тартымдылығын ұл­ғайту мақсатында қор нарығын дамыту, сондай-ақ ЕДБ кредит берген кез­де МЖӘ жобаларын кепілдікпен қамта­масыз ету арқылы қолданылатын қар­жы құралдарын ұлғайту ұсынылады.

Республикалық бюджеттің шоғырландырылған қаржылық есептілігін бағалау

Есеп комитеті 2020 жылдан бас­тап алғаш рет республикалық бюджет­тің шоғырландырылған қаржылық есептілігіне (РБ ШҚЕ) аудит жүргі­зу­­ге кірісті. Аудиттің негізгі мақ­саты – рес­публикалық бюджет дең­гейін­де шоғыр­ландырылған мемлекет­тің есепті кезеңдегі мүліктік жағ­дайы мен қар­жылық нәтижелері ту­ралы ақ­па­раттың анықтығы мен объек­тивтілігін растау.

РБ ШҚЕ жүргізілген аудиттің алдын ала қорытындысы бойынша оның объективті шоғырландырылуына және оның негізінде тиімді экономикалық шешімдер қабылдауға кедергі келті­ретін елеулі әдіснамалық және ұйымдас­тырушылық олқылықтар анықталды.

Атап айтқанда, есептеу әдісіне кө­шу күнінде әділ құны бойынша ин­дек­стеу және қаржылық есептілікте ретростпективті көрсету жолымен ұзақ мерзімді активтерді қайта бағалау жүр­гізілмеген. Соның салдарынан мемлекет өз иелігінде ненің бар екенін және оның көлемі мен құнын нақты білмеуі мүмкін.

РБ ШҚЕ-ге квазимемлекеттік сек­тордың операциялары интегра­ция­ланбаған. Осылайша, маңызды актив­тер мен міндеттемелер қаржы­лық есеп­тіліктен мүлдем алып тастал­ған. Сәйкесінше, жалпы қаржылық жағ­дай, мемлекеттік сектор қаржы­сы­ның тұрақтылығы және осы актив­термен және міндеттемелермен бай­ланысты қаржылық тәуекелдер сәйкес­тендірілмеген. Ал олардың ЖҚҚ-дағы үлесі шамамен 13%-ды құрайды.

Ақпараттық жүйелердің шашы­раңқылығы, бюджеттік және қаржылық есептілік көздерінің қарама-қайшылығы байқалады. Қаржы министрлігі мем­лекеттік мүлік тізілімінің толықтығына бағалау жүргізбеген.

Мемлекеттік тізілімде бір ғана актив – жер бойынша мемлекеттік ұйымдарда ол іс жүзінде болса да, жер учаскелері мүлдем есепке алынбаған не олардың құны нөлге тең, мемлекеттік тізілімге сәйкес осындай бағаланбаған жер учас­келерінің жалпы алаңы 1,2 млн гектардан асады. Ал «Азаматтарға ар­нал­ған үкімет» КеАҚ деректері бойын­ша есептегенде олардың құны 4,3 трлн теңгеден асуы мүмкін.

Есеп комитеті ШҚЕ-ге аудит жүр­гізуді әлі де жалғастыруда. Бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің 48%-ында сомасы 12 978,4 млрд теңгеге есептілікті бұр­­малау алдын ала анықталды, оның ішін­де 4 159 млрд теңге аудит барысында жойыл­ды.
Алайда қазірдің өзінде РБ ШҚЕ дайындау әдіснамасын жетілдіру қажет­тілігі айқын көрініп тұр.

Мыналар:
- шоғырландыруға жататын ұйым­дарды сәйкестендіру және жіктеу қағи­да­ларын нақтылау;
- мемлекеттік мекемелер қызметінде неғұрлым ұзақ мерзімді және сұранысқа ие активтерді (жер, ғимараттар мен құры­лыстар) қамтитын негізгі құралдарға қайта бағалау жүргізу мүмкіндігін қарау;
- квазимемлекеттік сектор субъек­тілеріне тартылатын мемлекеттік инвес­тицияларды есепке алу тетігін жетіл­діру, сондай-ақ ҚСХҚЕС-ті енгізгенге дейін жарғылық капиталды толықтыру түрінде активтерді есепке алуда қалпына келтіруді қамтамасыз ету;
- бюджеттік бағдарламалар әкімші­лерінің ШҚЕ деректерінің Мемлекеттік мүлік тізілімімен және ведомстволық бағынысты ұйымдардың қаржылық есеп­терімен салыстырылуын қамтамасыз ету ұсынылады.

Жүргізілетін шоғырландырудың транс­паренттілігі мен объективтілігі ерек­ш­е назар аударуды талап етеді. Әкім­шілер ұсынатын ақпаратты бірнеше көз­дерден алынатын деректермен салыс­тыра отырып, жүйелі түрде тексеруді қам­тамасыз ету қажет.

Мемлекеттік мекемелердің ШҚЕ-сына жыл сайын жүргізілетін ішкі мемле­кеттік аудит – алдын алу құралы ретінде болуы тиіс. Ішкі мемлекеттік аудит органдары есептілікті бұрмалаудың бар­лық тәуекелдерін анықтауға және олар­дың пайда болу факторларын талдауға ба­рынша күш салуы қажет.