Әлем оқшауланды, NASA Марсқа қамданды

Қызметкерлер қашықтан жұмыс істеуде

Наурыз айында Калифор­ниядағы NASA-ның Эймс атын­дағы зерттеу орталығы қашықтан жұмыс істеу саясаты­на көшкен алғашқы ірі агент­тікке айналды. Мұндай қадамға баруға қызметкерлердің бірінен COVID-19-дың табылуы мәж­бүрледі. Көп ұзамай NASA-ның басқа орталықтары да осындай жұмыс тәртібіне ауысты.

Кез келген ағымдағы жұмыс және зерттеу жобалары онлайн-форматта жүзеге асырыла бас­тады. Бір орында атқарылуы тиіс десе де, асығыстықты талап етпейтін барлық жұмыс тоқта­тылды. Тіпті ұзақ уақыттан бері жалғасып келе жатқан Джеймс Уэб телескобының құрылысы ке­йінге шегерілді.

«Өте маңызды» деп са­нал­ған жобалар тележұмыс (қашықтан жұмыс істеу) шек­теулерінен босатылды. Оның ішінде ұтқыр қозғалысты қон­дырғылар зертхана­сындағы Mars 2020 жылжымалы аппаратын құрастыру (қазіргі Perseverance) және Кеннеди ға­рыш орталығындағы SpaceX-тің Crew Dragon кемесінің іске қо­сылуы болды.

Марс планетасына бағытталған миссияны жүзеге асыру үшін Жер мен қы­зыл ғаламшардың ара қашықтығы анағұрлым жақын болғаны тиімді. Бұл қа­жетті отын мен қуат көлемін үнемдеуге септеседі. Мұндай сәтті уақыт екі жылда бір келетіндіктен, «Марс-2020» миссия­сы биылғы жаздың соңында басталуы керек-ті. Ал Dragon экипажына ХҒС-ға (Халықаралық ғарыш стансасына) астронавттарды жеткізу жоспарын кейінге шегеру ғарыш айлағын экипажсыз қалдыру қаупін тудырар еді.

Қызметкерлер осыған дейін де меди­циналық әрі санитарлық қауіпсіздік та­лаптарын ұстанып келді. Енді адамдар арасындағы екі метр ара қашықтық сақ­тығы әдеттегі дағдыға айналады. Алайда ғарыш – жоғары технологиялар индус­триясы. Барлық жұмысты пәтерде орындап, құрастырылған аппаратты үй жағдайында сынақтан өткізу мүмкін емес.

Саладағы жекелеген компаниялар локауттың (өндірістік жұмысты уа­қытша тоқтату) кесірінен зертханалар мен қажетті жабдықтарды шығаруды доға­рып, тұтастай өндірістік циклді және ұшыру сынақтарын тоқтатуға мәжбүр. Наурыздың соңында Bigelow Aerospace компаниясы барлық қызметкерін жұ­мыс­тан босатса, тағы бір алпауыт OneWeb қар­жылық қиындық салдарынан бан­кроттыққа өтініш берді.

Басқа компанияларға, әсіресе шағын агенттіктерге сәл кідіріс алып, эконо­ми­каның қайтадан жаңғыруын тосудан басқа амал жоқ. Мәселен, зымыран қозғалтқыштарын шығарумен айналысатын Relativity Space пандемияны алға тартып, 3D форматында жолға қойылған зымыранды жинақтауды бәсеңдетті. Әйтсе де компания CNBC-ге қызметкерлерді қысқарту жоспарда жоқ екенін, сондай-ақ өндіріс әлі де жалғасып жатқанын мәлімдеді.

Нарықтың өзге қатысушылары карантин ережелерін бұзып, көзделген мақсатты қайтсе де іске асырудың түрлі амалдарын қолданып келеді. SpaceX бас­ты бәсекелесі OneWeb-тің банкротқа ұшырағанына қарамастан, өзінің төмен орбиталды спутниктік жүйесіне 482 Starlink Жер серігін орбитаға жеткізді. Сол секілді Илон Масктің компаниясы ғарыш ұшақтарын сынақтан өткізуді жалғастырып жатыр. Ал Virgin Orbit бірнеше апта бұрын ғарышқа алғашқы аппаратты шығаруды қолға алды.

Саланың дағдарысқа белшесінен батуынан NASA мен қорғаныс министрлігі арасындағы үкіметтік келісімшарттар сақтаса керек. Осы уақытқа дейін олар бәсеңдеген емес. Сәуірдің соңында ғарыш агенттігі айға қонатын қондырғыларды әзірлейтін үш компанияны «Артемида» бағдарламасына іріктеп алды. Сонымен қоса мұздықтарды зерттеуге арналған VIPER аппаратын Жердің табиғи сері­гіне жеткізетін компания таңдалмақ. Бұ­дан басқа агенттік Northrop Grumman ком­паниясымен «айдың қақпасына» арналған тұрғын үйдің модулін әзірлеуге байланыс­ты келісімшарт жасады.

Ғарыш инженерлері вируспен күресіп жатыр

Пандемия кезінде ғарыш инженер­лері күш-қуатын коронавируспен қа­тыс­­ты жобаларға бағыттағаны жасырын емес. Нақты айтқанда, NASA-ның JPL инженерлері (реактивті қоз­ға­лыс зертханасының мамандары) жел­дет­кіштің жылдам құрастырылатын жаңа түрін шығарды. Virgin Orbit компаниясы да қалыспай дәл сондай құрылғыны әзірлеуді жолға қойды. Blue Origin жә­не Boeing медицина қызметкерлеріне ар­налған бетперде мен басқа да жеке қор­ғаныс құралдарын шығара бастады.

Жерді бақылайтын спутниктер паркін басқаратын Maxar және Planet компаниялары өз қызметтеріне сұра­ныс­тың өскенін байқады. Өйткені олар жи­­нақтайтын деректер адам мен қор­шаған ортаның өміріндегі жаһандық және аймақтық үрдістерді қадағалауға көмектеседі. Intelsat және Hughes секілді телекоммуникациялық компаниялар қажетті инфрақұрылымды, қашықтан жұмыс істейтін бизнес субъектілерін, сол сияқты ауруханалар мен клиникаларды онлайн-режімде қолдау мақсатында спутниктік желідегі мүмкіндіктерін ке­ңейтетіндерін хабарлады.

Қазіргі күрделі кезеңде телемеди­цинаға деген қажеттілік күрт асқаны рас. Бұл орайда Еуропалық ғарыш агенттігі телемедицина нарығына жұ­мылды­рыл­ған компаниялардың қызметін қада­ғалайтын «адал брокердің» міндетін ат­қарудың мә­селесін қарастыруда. Осыған байланысты ЕҒА Италияда арнайы жиын өткізген-ді.

Ғарыш индустриясы қалыпты өмірдің оралуын асыға күтуде. «Марс-2020» жо­басы шілденің соңында іске асырылады деп жоспарланып отыр. NASA және Northrop Grumman Джеймс Уэб телескобының құрылысын қалпына келтірмек ниетте. Бірақ оны ұшырудың уақыты әлі анықталған жоқ. Бұдан бөлек, адамдарды Айға жеткізуге арналған жаңа ғарыш кешенінің алғашқы сатысын әзірлеу бойынша шектеулі жұмыстар жан­данды.

«Бәйтеректің» құрылысы қашан аяқталады?

Жуырда Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Асқар Жұмағалиев «Байқоңыр» ғарыш айлағында «Бәйтерек» ғарыш зымыран кешенін құру бойынша техникалық-экономикалық негіздеме бекітіліп, эскиздік жобаға қаражат бөлінгенін айт­қан болатын. Ведомство басшысының айтуынша, 2020 жылға нақтыланған республикалық бюджетке сәйкес жобаға биыл 1,7 млрд теңге қаржы бөлінді. 13 ма­мырда жоспар толықтай бекітіліп, қа­зір жобаның шарттары, соның ішінде Аэро­ғарыш комитеті мен «Бәйтерек» БК» АҚ арасындағы мемлекеттік тапсырыс­ты орындау жұмыстары пысықталуда. Құрылыс жұмыстары келесі жылы бас­талады деп көзделіп отыр.

А.Жұмағалиев «Байқоңыр» ғарыш айлағын сақтау және дамыту бойынша Қазақстан, Ресей және БАӘ арасындағы үшжақты үкіметаралық келісім дайындалып жатқанын, келісімнің жобасын тараптардың ғарыш ведомстволары қарап, оң шешім тапқанын жеткізді.

«Мемлекетаралық рәсімдер аяқталған соң келісімге қол қоюдың нақты күні анық­талады. Мөлшері тиісті рәсімді би­ыл жаздың соңына дейін аяқтап, күзде ке­­лісімге қол қойылады деп жоспарлану­да. Осы ретте №1 тарихи старттық ке­шен жаңғыртылатынын айта кеткен орынды. Жаңғырту жұмыстары «Союз-2» ға­рышқа арналған жаңартылған зымы­ран­дарды ұшыруға мүмкіндік береді. Атал­ған жұмыстың құны 84 млн доллар­ды құрайды. Оның ішіне құрылыс-мон­таж жұмыстары, сондай-ақ ескірген тех­нологиялық жабдықтарды ауыстыру жұ­мыстары кіреді», деді А.Жұмағалиев.

Отандық ғарыш индустриясындағы тағы бір маңызды жоба – ғарыш аппараттарын құрастыру-сынау кешені. Оның құрылысы былтыр аяқталған еді. Енді аталған нысанда іске қосу жүйесін ретке келтіріп, өндірістік учаскелерді сер­тификаттау қалды. Министр ғарыш ап­параттарын құрастыру-сынау ке­шенінің басты міндеті салалық өнді­ріс­тің әлемдік нарығына кезең-кезеңмен шығып, спутниктерді шығаруда отан­дық мазмұнның көлемін ұлғайту деп нақтылады.

Бұл жобаны «Қазақстан Ғарыш Сапары» ұлттық компаниясы» АҚ Airbus Defense and Space франциялық компаниясымен бірлесіп іске асырғанын айта кету керек.

Ғарыштық көлемдегі қаражат жымқырылды

Өкінішке қарай, ғарыш саласын да сыбайлас жемқорлық айналып өткен жоқ. Айталық, «Қазақстан Ғарыш Сапары» ҰК» АҚ-ның бұрынғы басшысы және Ұлттық ғарыш агенттігі төрағасының орынбасары 260 млн еуро көлемінде заңсыз келісімшарт жасады деген кү­дікке ілінді. Бұл туралы Сыбайлас жем­қорлыққа қарсы агенттігі 1-ші депар­таментінің аса маңызды істер жө­нін­дегі тергеушісі Данияр Биғайдаров мә­лімдеді.

Нұр-Сұлтан қаласының жемқорлыққа қарсы қызметі «Жерді қашықтан зонд­таудың ғарыштық жүйесі» (ЖҚЗ ҒЖ) жо­басын іске асыруға бөлінген мемле­кеттік қаражатты ұрлау фактісі бойынша тергеу жұмыстарын жүргізіп жатыр. Тексеру барысында 2009 жылы ғарыш аппа­раттарының ірі өндірушісі EADS Astrium компаниясымен қаржы-экономикалық негіздемесіз жоғарыдағы сомаға ЖҚЗ-дың екі спутнигін жеткізу бойынша келісімшарт жасалғаны анықталды.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қыз­мет нақты деректерді анықтап, бекіту үшін осы іске қатысы бар лауазымды тұлғалар мен жауапты қызметкерлердің үйлерінде тінту жүргізді. Оның барысында іске қажетті заттар, құжаттар, сондай-ақ ұлттық және шетел валютасындағы ақшалай айғақтар алынды. Сонымен бірге тергеу әрекеттері, соның ішінде жобаны іске асыруға қатысқан және стратегиялық ше­шімдер қабылдаған адамдардан жауап алу жүргізіледі делінген құзырлы орган тарат­қан ақпаратта.