Коллажды жасаған Қонысбай Шежімбаев, EQ
Осы ойдың орманында адасып отырғанымызда қазақ даласын дерттей жалмап, өрттей қаусатып өткен ядролық сынаққа қарсылық ретінде туған «Заман-ай» әні туралы ағылшын тілінде жарық көретін баспасөз беттерінің бірінде жазылған мәйекті мақаланы көзіміз шалып қалды. «Astana Times» баслымының журналисі Нұрдана Әділханова есімді әріптесіміз қаузаған материалды оқып отырып ішімізден «Ұлдарымның қайда кеткен құрығы, Қыздарымның қайда кеткен бұрымы» деп бейсана ыңылдап отырғанымызды байқамай қалыппыз.
Иә, «Заман-ай» әнінің тағдырлы тарихын бәріміз жақсы білеміз. Ақын Ұлықбек Есдәулет пен сазгер Төлеген Мұхамеджановтың аталған шығармасы – атом бомбасынан Алаш даласы зардап шегіп жатқан ауыр күндерді көз алдыңа әкелетін қасіретті ән. Алайда Н.Әділханова жазбасын оқып отырып, бұл ән бізден гөрі жапон халқының жүрегіне көбірек жеткен бе деп қаласыз. «Хиросеми» (Хиросима-Семей жетекшілерінің бастамасынмен құрылған азаматтық топ) директорының орынбасары Риеко Кобатаке өз сұхбатында «Осы әнді алғаш тыңдағандағы күйімді ұмыта алмаймын. Осы ән арқылы мен шалғайдағы Орталық Азияның, ондағы ядролық қарудан зардап шеккен адамдардың жанайқайын естідім... Бұл әннен бар адамзаттың жүрек үні шығып жатқандай болды», депті.
Шынымен де «Заман-ай» әні әлем бейбітшілігіне қойылған ескерткіштей елестейді. Семей өңірінде радиациядан зардап шеккендерге медициналық көмек көрсететін және қазақ студенттерін Жапонияның ЖОО-ға қабылдайтын азаматтық топ – Хиросима-Семей (Хиросеми) жетекшілерінің бастамасы бойынша бұл ән 2003 жылы жапон және ағылшын тілдеріне аударылып, алғашқы күйтабақ 2010 жылы шығарылған болатын.
Семей өңірі қырық жылға жуық Кеңес Одағының ядролық қаруды сынақтан өткізетін аймағы яки ұлы данышпан Абай туған қасиетті топырақ екенін ешкім ұмытқан жоқ. Өлең авторы да кең-байтақ қазақ даласының қиыр шығысында, тура сол зілзаланың өкпе тұсында туған шайыр ретінде ет жүрегі қайғы-қасіретті жұлын-жүйкесінен өткізе жырлаған. Және қолдан жасалған ауыр апатты көзімен көріп, одан зардап шегіп мүгедек болып қалған қандастарының қасіретін әлі көріп келе жатқан ақын «Заман-ай» әнін күнде естиді. Естігісі келмесе де жүрегінде жаңғырып жататын болар.
Кобатаке бұл әнді 1999 жылдың 29 тамызында, Хиросиманың басқа да делегаттарымен бірге Семейге келгенде тыңдапты. Дәл сол күні мыңдаған жергілікті тұрғын мен ядролық сынақтан зардап шеккен жүздеген адам қаза тапқандарды еске алу үшін Ертіс өзеніне 300 су шамын жіберіпті. Жүзетін шамдарды жіберу салтанатында «Заман-ай» бірнеше мәрте орындалыпты.
Риеко Кобатаке осы әуенге сол көрініс үстінде ғашық болса керек. Шекара мен уақытқа бағынбайтын асау өнер, ауыр тағдыр адам санасын әп-сәтте өзгерте салуы қиын шаруа емес. Сол бойда Кобатаке әнді тәржімалап, Жапонияда орындауды ойлайды.
«Astana Times» жазғандай, 2000 жылы Хиросеми бағдарламасы бойынша Жапонияда білім алып жатқан екі қазақ қызы Ақерке Сұлтанова мен Әмина Қасымбекова Хиросимадағы Бейбітшілік саябағында «Заман-айды» алғаш рет орындайды. Арада үш жыл өткенде А.Сұлтанова мен тағы екі қазақ студенті қосыла шырқап, бұл әннің жапон тіліндегі нұсқасын халыққа ұсыныпты. Содан бері әр жыл сайын Хиросимаға келген барлық қазақ студенттері осы әнді орындауды дәстүрге айналдырған.
Аталған туындыны 2009 жылы Роза Рымбаева Семей қаласында нақышына келтіре орындағанын білеміз. Кобатакенің айтуынша, әншінің зор дауысын естіген шетелдіктер, әншінің күйтабағы мен әннің жапон тіліндегі аудармасын сұрата бастаған сыңайлы. Нәтижесінде, А.Сұлтанова мен Р.Кобатакенің аударма нұсқасына негізделген «Zaman-ai» CD дискісі жарыққа шығады. Қазақ тіліндегі әнді жарыққа шығарған соң, Хиросеми әлемдегі ядролық қаруды жойып, Қазақстандағы полигонды жабуға мәжбүрлеген азаматтық қозғалыстың қуатын әрі қарай жалғауға ниет білдіреді. 2012 жылы Тохокудағы жер сілкінісінен кейін Р.Рымбаева Хиросимада бірнеше концерттер, кездесулер мен дәрістер өткізді. Осы сапар кезінде әнші жапон орындаушысы Риеко Мичидамен бірге аталған әнді орындады», деп жазады Н.Әділханова.
2016 жылы қарашада Риеко Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Хиросима салтанатты қабылдауында осы әнді шырқағанын да айта кеткен жөн. Екі жылдан кейін Қазақстанның сыртқы істер министрлігі Риеконы елдегі мәдениет және өнер қызметкерлерінің мерекесіне орай өткен алғашқы «Рухани жаңғыру» фестивалінде «Заман-айды» жапон тілінде шырқау үшін арнайы шақыртыпты.
«Жапон тіліндегі аударманың арқасында, «Заман-ай» жапондардың жүрегіне жетті... Осы әннің арқасында көптеген жапондар Қазақстанда жүргізілген ядролық сынақтар туралы кеңірек білді», дейді Риеко мырза «Astana Times» газетіне берген сұхбатында.
Ән авторлары Ұлықбек Есдәулет пен Төлеген Мұхамеджанов туындыны өз биігінде орындағаны үшін Риекоға өз алғыстарын айтып, үнемі насихаттап жүретінін де айта кеткен жөн. «Музыка тұтас бір әлем. Адамдар әр тілде сөйлесе де, музыка арқылы жақын қарым-қатынас жасай алады», дейді өлең авторы Ұ.Есдәулет.
Риеко 2019 жылы 26 тамызда Қазақстанға келген екінші сапарында Роза Рымбаевамен кездесіпті де. Риеконың айтуынша, ол әншімен қайта кездесетін күнді қатты армандаған. Риеко «Заман-ай» әнін 2019 жылы 28 тамызда Семей қаласының Ұлттық медициналық университетінде өткен 14-ші Қоршаған ортаны қорғау, радиация және денсаулық конференциясында шырқаған. Келесі күні ол алғашқы ядролық сынақтың 70 жылдығы мен Семей полигонының жабылғанына 30 жыл толуына орай өткен жергілікті бейбітшілік салтанатына қатысып қайтыпты.
Міне, осылай бір ән – бір ұлтты оятып, жұбатып отыр. Бір ғана ұлт емес ядролық қарудан зардап шеккен кез келген халықтың зары мен мұңы осы әнде жатыр деп ұққан дұрыс. Сөзіміздің басында «Заман-ай» ән емес – тағдыр дегеніміз де сол шығар.
