Қостанай облысы – астықты мол өндіретін өңірдің бірі. Егін және мал шаруашылығы жақсы дамыған. Жері құнарлы, орман-тоғайы мол, жазық даласы төрт түлік малға қолайлы өңір.

Жерден өнім алу үшін өмірлік тәжірибе, ғылыми білімділік, мол еңбек қажет. Астықтың өнім­ділігі бидайдың тұқымына да көп байланысты. Жинаған өнім­нен тұқымдық бидайды алып қаламын. Ара-арасында тұқымды жаңартып отырамын. Егін егу технологиясы өзгерген жоқ. Өткен жылы жақсы өнім алынды. Біздің жақта бидайдың өнімділігі орташа алғанда гектарына 17 центнерден келеді. Бұл жоғары емес, бірақ қанағаттанарлық. Қазір бидайдың бағасы да өсті. Бір жылдары 1 тоннасын 30 мың теңгеге саттық, бүгінде 70 мыңнан өткізуге болады. Біздің шарушылығымызда 1700 гектар егін алқабы бар, негізінен бидай егеміз. 1000 гектардай мал жайылымы бар. Осы жайылымға сәйкес мал ұстаймыз. Малға қажетті сұлы, арпа егеміз. Бәрін елеп-екшеп, өндірген бидайымызбен есеп айырысамыз. Артығын сатып, қарыздардан құтылып, еңбек еткен адамдардың жалақысын төлейміз.

Бидай кептіргіш кешендер салынса

Егін жинау кезінде тоқтаусыз жауын жауып кететін жағдайлар болады. Бұрын ондай кезде би­дайды шауып алып, аудан орта­лығында немесе кеңшарда орна­ласқан астық қабылдау кәсіп­орын­дарындағы бидай кептіретін құрылғыларға жеткізетін еді. Қазір оның бірі де жоқ. Ал күннің ашылуын күтіп қалсаң, уақыттан да ұтыласың, астықтың сапасы да түсіп кетеді. Алдағы уақытта осы жағын мемлекеттік тұрғыда ойластырып, шешкен дұрыс деп ойлаймын. Өйткені оның бәріне шаруа қожалықтарының күші жете бер­мейді. Қазір көрші Ресей елі бидай кептіргіштерді шығарып жатыр. Бірақ бағасы арзан емес. Бидай кептіретін құрылғыны алу, орнату жағын аудан, облыс бас­шылығы шешкені дұрыс. Осы орайда, астық қабылдау кәсіп­­орындарының бидай кепті­ре­тін құрылғылары дұрыс жұмыс істе­се, бәрімізге де тиімді болар еді. Біз оның қызметіне ғана ақы төлер едік. Сол сияқты астық сақ­тай­тын қоймалар болуы керек. Жал­пы, тұқымды сақтау, бидай­ды көктемде егу кезінен бас­тап, оны жинап алуды қосқанда, элева­тор­ларға тапсырғанға және елі­міз­дің нарығы мен шетелге экс­порт­қа шығарғанға дейінгі про­цес­тер­ге қажетті барлық құрал-жаб­дық­­­тарды қамтамасыз ету және олар­­­ды орналастыру, жұмы­сын жүр­­гізу Үкімет тарапынан жү­йелі түрде қолға алынуы қажет. Ал ди­­­қан­дар тек егін егу, жинап алу нау­­­қаны­мен алаңсыз айналысуы тиіс. 

Жалпы, жер дегеніміз – тірі организм. Оны экологиялық зардаптарға ұшыратпай, тиімді пайдалану керек. Егін немесе басқа да дәнді-дақыл­дар еккендіктен, жерге зиян келмеуі тиіс. Мысалы, аса жоғары өнім алу мақсатында небір технологияларды, қауіпті тыңайтқыштарды қолданып, жерді аздырып жіберіп жатқандар туралы да естіп жүрміз. Бірнеше жыл пайдаланылған алқаптар жарамсыз болып қалатыны туралы да айтылады. Сондықтан жердің топырағы, оның құрамы ұдайы ғылыми тұрғыда зерттеліп отыруы керек. Бұрын алқапта қалған бидайдың сабақтарын бір жерге жинап, өртейтін еді. Қазір мұндай тәсілге жол берілмейді. Оның экологиялық зардабы бар. Сол себепті қазір бидайдың сабақтары мен қалдықтарын жердің бетіне шашып тастаймыз. Топырақты нөл­дік өңдеу жүйесіне көштік. Бұ­рын жер қыртысын қайта-қай­та айыра беретін болса, қазір көп қоз­ғамаймыз. Ең бастысы, топы­раққа зиян келтірмей, жер­дің құ­нар­лылығын, ылғалын өзінде сақ­тай білуіміз қажет. Бізде топырақ бонитетінің балы жоғары ғой.

Табыс кілті – ғылым мен технология

Адамзат баласының бүгінгі ғылыми-технологиялық ғаламат жетістіктер­ге қол жеткізуі ғалым­дардың еңбегінің арқасы. Баяғыда адамдар атпен, арбамен жүрген болса, қазір ел мен елдің арасына ұшақпен қатынайды. Осы­дан бір ғасыр бұрын пойыздар сағатына 30-40 шақырым жыл­дам­дықпен қозғалса, бүгінде 300-400 шақырым жылдамдық­пен жүйткитін пойыздар бар. Бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде ұшақ­тар­дың жылдамдығы 200-220 шақырым­ды құраған. Ал қазір сағатына 1 мың, тіпті 2 мың ша­қы­рым жылдамдықта ұша ала­тын жолаушылар ұшағы бар. Әскери ұшақтардың жылдамдығы дыбыстан да озады, олар сағатына 4 мың шақырым жылдамдықты бағындырып отыр. Сондықтан қай салада болсын, ғалымдармен бірге жұмыс істеудің тиім­ді болатыны сөзсіз. Кезінде ғалымдар өндіріс орындарымен тығыз байланыс жасап, жаңалықтарын енгізіп, еңбек өнім­ділігін арттыруға тікелей атса­лысты. Ал қазір ғалымдар мен өнеркәсіп арасында байланыс жо­қтың қасы. Осы кемшіліктің ор­нын толтырып, ғалымдардың ашып жатқан жаңалықтарын өнді­ріске енгізіп, тиімді жобалар­ды іске асыру – бүгінгінің талабы. Туған өлкеміздің құнарлы жер­лерін тоздырып алмау, эколо­гия­лық апаттарға ұшырамау үшін ғылымның ұтымды жаңалық­тарын пайдаланудың маңызы зор.

Субсидия – шаруаға демеу

Бүгінде техника да, технология да өзгеріп жатыр. Ауыл шаруа­шылы­ғы­на жанар-жағар­майды жеңілдікпен бере­тіні де орынды. Біз Ресей елінің ди­қандарымен байланыстамыз. Олар ауыл шаруашылығымен айна­лысатындардың бәріне де алған техникасының 50 пайы­зын субсидия беріп қайтаратынын айтады. Бізде егінмен айналысатын­дар­ға ғана 25 пайыздық субсидия­мен қайтарады. Алдағы уақыт­та біз­дің елде де сондай мүмкін­дік­тер жасалса, астық өндіру­шілерге үлкен қолдау болар еді. Техникалары жаңарған сайын шаруа қожалықтарының жұмыс тиімділігі артады, өнімдерінің сапа­сы да жақсарады. Бүгінде Ре­сей­дің комбайндары 45-50 млн теңге тұрады. Алыс шетел­дікі тіп­тен қымбат. Қосалқы бөл­шек­тері де арзанға түсетін бол­ған­дық­тан біз көбіне көрші елдің «Вектор» деген комбайнын аламыз.

Несін жасырайық, қазір ауыл шаруа­шылығында жүргендердің көбі жаңа комбайн, тракторлар ала алмайды. Сол себепті 200-300 гектар жері бар шаруа қожалықтары бұрынғы Кеңес одағы кезінде шыққан техникаларын жамап-жасқап, барымен күн көріп жүр. Тозығы жеткен техникамен мол өнім де жинай алмайсың. Осының бәрі мемлекет тарапынан ойластырылып, шешілгені жөн.

Мал шаруашылығына нақты жағдай жасау керек

Мал шаруашылығы күрделі өз­геріс­терді қажет етеді. Оған үлкен қолдау қажет. Негізінен асыл тұқымды малмен айна­лыс­қандарға ғана субсидия беріледі. Ал басқалары ондай қолдауға қол жеткізе алмай отыр. Бүгінгі таңда әлеуеті жоғары шаруашылықтар ғана асыл тұқымды мал өсіреді. Ал басқалары малды семіртіп, сою үшін сатумен ғана шектеліп жүр. Сондықтан малды асылдандыруға да көп мән берілуі тиіс. Басым бөлігі етті ірі қара малын бағады. Ал сүтті сиырларды алайын десе, оның сүтін сауып, аудан не облыс орталығына жеткізудің проблемасы бар, ұзақ жолға ашып кетеді. Бүгінде мал ұстау мен бағудың өзіндік құны арта түсті, тапқан табыстарын ақтай қоймайды.

Мал шаруашылығының қиын­дық­тары өте көп. Малшылар қысы-жазы тыным таппайды. Біздің жақта қыс алты ай болады. Далада баға алмайсың, қорада ұстап, жем-шөбін беріп тұрасың. Малды тек еңбекқор адам ғана бағып, баптап, күте алады.

Баяғыда ата-бабаларымыз мал бағу­дың қыр-сырын терең білген ғой. Қыс­та қыстауда отырған, жазда жайлауға көшкен, тіпті күзде бір-екі ай күзеу­де отыратын болған. Абайдың әйгілі «Қараша, желтоқсан мен сол бір-екі ай» атты өлеңінде «Ерте барсам жерімді жеп қоям деп, ықтырмамен күзеуде отырар бай» деген жолдары бар емес пе? Сондықтан бізге де қазір заманауи жетіс­тіктерді пайдалана отырып, малды жаз­да жайлауға шығарып, қыс айларында қыстауға алып келіп бағатын тәсілге шы­ғармаса болмайтын сияқты. Бұл үшін аудан орталықтары маңында ірі шаруа қожалықтарына жер бөліп, жылы қоралар салып, малды айдап әкеліп, аудандағы адамдарға жұмыс беріп, көктемге дейін қыстап шығатындай жағдай жасаса, орынды болатын сияқты. Көктемде жайлауға шығару керек. Осылай малдың санын да, сапасын да арттыруға болады.

Бүгінгі таңда алыс қыстақта қалған малшыға алты ай қыста қатынас болмай қалады. Азық-түлік жеткізе ал­майсың және ондай жерге ешкім бар­ғысы да келмейді. Тіпті қыста жолды қардан тазартудың өзі үлкен проб­лема. Бұрын аудан орталығынан кең­шарларға, бөлімшелерге баратын жолды шаруашылықтар ұдайы тазартып тұрды. Біздің жақта кейде қыста жол бойындағы қардың биіктігі екі метрден асады. Туннельдің ішімен жүріп келе жатқандай боласың. Бүгінгі таңда мал қыстақтарынан ауылға дейінгі жолды ешкім тазартпайды. Сондықтан 60-70 шақырым жерге трактормен де жете алмай­сың. Малшы қыста ауыра қалса, ауруханаға жеткізу де қиын. Бұл мәселені терең зерттеп, өңірдің жай-күйін және ауа райын ескере келіп, бір шешімдер қабылдау керек. Тұтастай алғанда, малшылар халықты етпен қамтамасыз етіп отыр. Олардың проблемаларын нақты шешпесек, мал шаруашылығы дамымайды. 

Ауыл шаруашылығын дамытуда ауылдың рөлі зор

Енді бір мәселе – тұрғындар­дың қала­ларға қоныс аударуы. Әсіресе, жас­тардың ауылдан кетіп қалғаны қиын болып тұр. Еңбек ететін жастағы адамдардың кеткені өз алдына, олар көшкен соң, мектептің бірінші сыныбына баратын оқушылар болмай қалады. Екі-үш жыл бойы бастауыш сыныпқа ешкім бармаса, балалар саны азайған мектеп жабылады. Ал білім ұясы жабылса, ауылдың берекесі кетеді. Ұстаздар жұмыссыз қалады. Олар да қалаға қарай көшеді. Қалған оқушылар көрші ауылдарға барып оқуға мәжбүр болуда. Мысалы, кезінде 300 оқушы оқыған мектептерде қазір 50-60 баладан қалып отыр. Қаратал, Теңіз, Каменорал, Баркидің мектептері қандай еді?! Енді олар да жабылғалы тұр. Мысалы, біздің ауылдағы мектепте бір кездері 11-сынып оқушыларын оқытқан мұғалімдерге өзіміз жал­ақы төледік. Содан кейін «1-сы­ныпқа баратын балалар жоқ, оқу­шылар саны азайды» деген себеппен жабылып қалды. Сол жылы тұрғындар үдере көшіп кетті.

Сақталып келген бір жүйе бұзылған соң, бәрінің тоз-тозы шығып, «ауылдың болашағы бар ма, жоқ па?» деген сұрақ туындайды. Бұрын көшелері түзу, бір қатарды сақтап тұрған үйлердің де көркі кетеді. Көшкен адамдар үйлерін бұзып алып, қалаға алып барып, материалдарын құрылысқа пайдаланады. Қалай десек те, облыста іргесі сөгіліп кеткен ауылдар аз емес.

Негізі күре жолдың бойында және басқа елдімекендерге жақын ауылды орталық ретінде сақтап қалудың маңызы өте жоғары. Әлеуметтік-мәдени нысандар сақталса, ауыз сумен, газбен, тас жолмен қамтамасыз етілсе, ауыл тұрғындары ешқайда кетпейді. «Қалаға барып, әр жерде жұмыс істеп, басқа ортада жүргенімше, өзім үйренген ауылым жақсы», деп бәрі де туып-өскен жерінде тұра берер еді. Туған жердің қадір-қасиетін білген адамға ауыл­дың орны бөлек қой!

Ең біріншіден, ауылға оң көз­қарас керек. Елдің ынтымағын, тұтастығын сақтауда, өңірлерді, оның ішінде ауыл шаруашылығын дамытуда ауылдардың рөлі өте зор екенін түсінетін уақыт жетті. Шекара маңындағы аудандар мен мекендер бар. Оларды ұстап қалу тіптен маңызды! Рес­публика бойынша шағын елді­мекендерді сақтап қалуға арнал­ған бағдарлама болуы керек. Бұл қордаланып қалған күр­делі проблемаларды шешіп, бөлін­ген қаражат мақсатты түрде жұм­салса, ауыл да көркейеді, тұр­ғындары да тұрақтанады.

Осы аталған проблемалардың мемлекеттік деңгейде шешілуіне мән берілсе және біз сияқты ауыл шаруашылығы саласында жүр­ген адамдардың ой-пікірлерін жинақ­тап, саралап, өңірлерді дамытуға күрделі бетбұрыс жасалса, үлкен жетістіктерге жетер едік.

Шағын шаруа қожалықтарына шынайы қолдау қажет. Осы салада қандай проблемалар бар, соның бәрін терең зерделеп, ғылыми жаңалықтарға сүйене отырып, кешенді түрде шеше білсек, еліміз өркендей түсетіні ақиқат.

Халқымыз «Қалауын тапса, қар жанар» дейді. Түбі елі­міз­де ауыл шаруашылығы өркен­дейді. Өйткені әлем халқын азық-тү­лікпен қамтамасыз ету мәсе­ле­сі күн өткен сайын өзекті бола түсуде. Тек осы саланы дамыту­дың жолын таба білуіміз қажет.

Оразғали ОМАРОВ,

«Қаражар» ЖШС директоры

Қостанай облысы,

Меңдіғара ауданы