Қазіргі қазақ ұлтының парасат-пайы­мының қалыптасу жолдарын, рухани мәдениетінің түп-тегін осы жазба мұра­лардан іздесек алтын көмбеге жолыға­ры­мыз хақ. Байырғы түркі әдебиеті мен бүгінгі классикалық қазақ жазба әдебие­тінде жалғасып, астасып жатқан ақылман поэзияның алтын көпірі Абай болды. Абайдың ақындық кітапханасында Жүсіп Баласағұнның дидактикалық дастаны «Құдатғу біліктің» болғаны жайлы оның немере інісі Шәкәрімнің жазбаларынан хабардармыз. «Құтадғу білік» дастанының басты арқауы адамзат баласын ақыл мен сабырға жүгіндіріп, адамгершілікпен өмір сүруге үйрету. Әділет, бақыт, ақыл, қанағат сияқты ұғымдар балама кісі атымен аталып, кейіпкерлердің сұрақ-жауабы арқылы үгіт-насихат айтылады. Осы айтыл­ған этикалық ұғымдар Абай поэзия­сында жалғасын тауып, сабақтастықта өріледі. Ұлы Абай: «талап, еңбек, терең ой, қанағат, рақым, ойлап қой – бес асыл іс көнсеңіз», дейді.

Жүсіп Баласағұн құтты кітабында білім, ғылымды жоғары қояды. Оның жаз­басында «Біліктіні тыңда, ол ақылдың бұлағы, білімді сөз – шырын, жанның құнары. Біліктінің ісі – байыпты. Білім мен ізгілік қана мұратқа жеткізеді», деген тағы­лымды сөздер көптеп кезеде­седі. Абайдың ғылым, білім туралы жазған өлеңдерінде, қара сөздерінде осы тұ­жырымдар жаңаша өріс тауып, ұлттың көзін ашады. Оның «Ғылым таппай мақтанба», «Жасымда ғылым бар деп ескер­медім», «Интернатта оқып жүр» сияқ­ты өлең­дерінде ғылым, білімді дәріп­теп, уақытты құр өткізбей білмекке ұм­тылу керек екенін айтады :

Дүние де өзі, мал да өзі,

Ғылымға көңіл берсеңіз.

Білгендердің сөзіне

Махаббатпен ерсеңіз.

Махмұт Қашқари «Диуани лұғат ат-түрік» кітабында түрік баласының тұл­ғасын, сымбатын сипаттап жазған: «тү­ріктер көркемдік, сүйкімділік, жар­қын­жүзділік, әдептілік, жүректілік, үлкен­дерді, қарияларды құрметтеу, сөзін­де тұру, мәрттік, кішіктік, тағы сондай сансыз көп қасиеттерге ие». Ұлы Абай осы қасиеттерді өз заманының адамдарынан көргісі келді. Аталмыш қасиеттер қазақ баласының бо­йын­да бар болса да, Ресей империясының отаршылдық саясаты, сыртқы қысымның ықпалы адам санасын билеп, жағымпаздық, арыз­қойлық, парашылдық, суайттық сияқты келеңсіздіктер қазақ арасында өрістей бастаған еді. Ұлы ақын «қалың елім, қаза­ғым, қайран жұртым, ұстарасыз аузыңа түсті мұртың, жақсы менен жаманды айыр­мадың, бірі қан, бірі май боп енді екі ұртың» деп күңіренді. Бет бергенде шырайың сондай жақсы, қайдан ғана бұзылды сартша сыртың? – деп сұрау салды. «Күлембайға», «Болыс болдым, мінекей» өлеңдерінде мәнсапшыл жанның бейшара келбетін мысқылмен суреттейді. Күлем­байды сынау бұл күллі ұлтты сынау еді. Елдің адами келбетін түзеуге ұм­тылу еді.

М.Қашқари сөздігінде мақал-мәтелдер, даналық сөздер арқылы кісілік келбетті кемелдендіретін қасиеттер әлсін-әлі қайта­ланып отырады. «Су ішірмеске сүт бер» десе, Абай «адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» дейді. Бұл ақындық тебіреністен туа салған сөз орамдары ғана емес, бұл ақын аузында тарихи жадының жаңғыруы.

Ахмет Иүгнәкидің «Ақиқат сыйы» кіта­бында да білім, әдеп-тәрбие мәселелері арнайы сөз болады. Онда: «бақыт жолы білікпен білінеді, білікті ер өлді, аты өлмеді, біліксіз өлген сәтте аты да өшті»,  деп ғылым мен білімнің қадір-қасиетін барынша талдап, көрсетеді. Ұлы Абай да қазақ қана емес күллі пендеге тән бақас­тықты, күндестікті сынай отырып, адам баласының бір-бірінен озғысы келе­тінін, бәсекелес екенін жақсы білді. Озу – ол артық киім кию, асырып мал бағу, дүние жинау емес екенін 18-қара сөзінде «Те­гінде адам баласы, адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен оз­бақ, Онан басқа нәрселермен оздым ғой демектің бәрі де ақымақтық», деп нақтылай түсіндірді. Абайдың 38-қара сөзінде айтылатын: «Ғылым – Алланың бір сипаты, ол хақиқат, оған ғашықтық өзі де хақлық һәм адамдық дүр», деген сөз­дері осы ойды әрі қарай сабақтай түседі.

Байырғы түркі шайырлары тіл мә­дениетіне, сөз өнеріне аса мән берген. Ахмет Иүгнәки өз шығармасында «Тіліңді берік ұста, тісің сынар; Саралап сөйлеген сөз сөздің сарасы; Бұл тілдің бос, бейпіл сөздері талай басты жеді», деп адамзат өмірінде сөздің құдірет иесі екенін баса айтады. Ал Абай құр сөз саптауға ғана емес, поэзия тіліне жоғары талап қоя білді. Академик Қ.Жұмалиевке жүгінсек «Абайдың поэзияға тіл жағынан қоятын шарты ең алдымен «жеңілдік» (түсінікті), «жүрекке жылы тию» (сезімге әсер ету), «мағынасының түзу келуі». Осыларды жинақтай келіп, Абайдың өзі қалдырған формуласымен айтсақ, «іші алтын, сырты күміс» жақсы сөз, міне, поэзия-өлеңнің тілі. Көркем тіл ой ғана емес, сезімнің көлеңкесі екенін Абай да жақсы түсінген. Сондықтан да ол: «Ет жүрексіз ерніңнің айтпа сөзін, Тіл үйренген нәпсінің қу мінезін...» – дейді.

Қазақ жазба әдебиетінің дамуында Алтын Орда дәуірінде дүниеге келген «Нахдж-әл Фарадис», «Махаббатнаме», «Гүл­стан бит-түрки», «Хұсрау мен Шы­рын» сияқты шығармалардың да орны ерекше. Мұрағаттар тілі өте бай, ақыл-нақыл, қанатты сөздерге, мақал-мәтел­дерге толы, тақырыптары да сан алуан. Лексика-семантикалық сипаты күрделі. Жалпы, жазба ескерткіштер тіліндегі мақал-мәтелдерді саралап зерттеудің, жинастырудың игі бастамасын бастаған профессор Ә.Құрышжанов болатын. Аға ғалым «…осыдан барып мақал-мәтелдер көбінесе «халық даналығы» деп аталады. Ежелгі түркі тілдерінде «аталар сөзі» деп те аталады, яғни бұл – «атадан мирас болып келе жатқан қазына» деген сөз» – дейді. Осы алтын қазынаның бір көмбесі Алтын Орда дәуірі жазба жәдігерліктерінде жатыр. Ұлы Абай даналығының бір тамыры – осы асыл арна. Білім тақырыбы ХІV ғасыр жазбаларындағы ең келелі мәселе. Сейф Сараидің «Гүлстан бит-түрки» шығармасына жүгінейік:

илм икки жәхан көрки [Г,4б3].

Білім – екі дүниенің көркі амалсыз алим балсыз занбурға охшар [Г,173а9].

Еңбегі жоқ ғалым балсыз араға ұқ­сайды.

Құтыптың «Хұсрау мен Шырын» поэмасында:

Ариф билә олтурмақ жахилгә ерур зиндан

Жахил билә олтурмақ арифгә жәхән­нәмдур [ХШ, 119б5]

Наданға ғалыммен бірге отыру – зындан,

ал ғалымға наданмен бірге отыру – тамұқ.

Бұл мақалдарда білім әрдайым надан­дыққа қарама-қарсы қойып нәтижелі ой түйіледі. Ұлы Абай да өмір бойы надан­дықпен күресті. «Ақыл сенбей сенбеңіз, Бір іске кез келсеңіз....Надандарға бой берме, шын сөзбенен өлсеңіз», деді.

Орта ғасыр ғұламалары жас ұрпақ тәрбиесіне өте көңіл бөлген. Сымға тартқан күмістей терең ой бүгінге дейін жалғасын тауып жатыр. Мысалы, Махмуд бин Алидің «Нахдж әл-Фарадис»атты прозалық шығармасында:

Ақил вә адәб билән тирикгил [НФ, 142а1].

Ақыл және әдеппен өмір сүр.

Ал Гүлстан бит-түркиде»:

Кичикликда адәб өгрәнмәгән

ер улу болса,

Бил андан хаир келмәс [Г, 442а1].

Бала кезде әдепке үйренбеген ерден

Өскенде еш хаир болмас.

Ұлы Абай да ұлт тәрбиесіне баса назар аударды, жас ұрпақтың әдепті, инабатты болып өскенін қалады. «Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат» шығармасында жастарға «керек іс бозбалаға –  талаптылық, әртүрлі өнер, мінез, жақсы қылық» деп ақыл айтады.

Жас өскіннің адами тұлғасының қалып­тасуында ұстаздың рөлі ерекше екенін байырғы түркілер жақсы білген:

Ата михриндән уста жәври йахшы [Г, 141б5).

Ата мейірімінен ұстаздың қаталдығы жақсы.

Абай атамыз да «Ұстаздық қылған жалықпас, үйретуден балаға, ақырын жүріп анық бас, еңбегің кетпес далаға» – дейді.

М.Әуезовке жүгінсек «Абай адамгер­шілікті моральдық философияда барлық жайдан жоғары қояды». Толық адам ілі­мін ұсынады. «Әуелде бір суық мұз-ақыл зерек» өлеңінде: «Ақыл, қайрат, жү­ректі бірдей ұста. Сонда толық боласың елден ерек» деп, өзгелерден жоғары тұру үшін ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұстау керектігін ескертеді. Бұл үшеуі бір-бірінсіз өмір сүре алмайды, сондықтан тас-түйін боп бірігіп, өмір жолында ғы­лымға сүйенсе кемелдікке кенелері хақ. «Абайдың толық адам туралы ілімінің өзегі – ақыл, әділет, рахым деген терең ғылыми мағына беретін, тереңіне құрық бойлай бермейтін ой-пікірлерінің мән-мағынасы аса зор күрделі мәселелер», дейді абайтанушы М.Мырзахметұлы. Бұлар­дың түп-төркіні ежелгі және орта түр­кілік ойшыл, даналық әдеби мұраларда жатыр.

Абайдың 1899 жылы жазған бір-ақ шумақ өлеңі бар:

Күшік асырап, ит еттім,

Ол балтырымды қанатты.

Біреуге мылтық үйреттім,

Ол мерген болды, мені атты.

Бұл өлең жолдары бүгінде мақал-мәтелге айналды және Абай тағдырының бұралаң жолдарын көрсетеді. Қай қоғам­да да сатқындық пен опасыздық қатар жүретінін жасыра алмаймыз. Жақсы­лығың жамандық болып қайтса ер жігіт тәубасынан жаңылады емес пе. Тап осы кемеңгер, тағдырлы танымның ой көшінің керуен басын орта ғасыр жазбаларынан да көреміз:

Оң илмин өгрәниб кеткән, ақибат

қылды нишана мәни [Г, 39а1].

Менен мылтық үйренді, кейін мені нысана қылды.

Мақал-мәтелдер – түркі халқының даналық шыңы. Бабадан қалған ескі сөздің, есті сөздің тарихта пайда болу, қа­лыптасу кезеңі бүгінгі дәуірден қан­ша алыс кетсе, Ұлы Абайдың ке­меңгер ойшылдығы, ой зергерлігі, сөз кө­сем­дігінің қайнар көздері де соншалық тереңде жатыр.

Даналық өлең жолдарын сиқыр сөзбен әдіптеген Абай поэзиясы шеберліктің, көркемдіктің тың үлгісі болды. Өлең сөздің патшасын алтын тағына отырғызды. Қазақ ғалымы А.Ибатовтың пікірінше: «Абай поэзиясының көркемдік шеберлігін байыту ісіне тек қазақ халқының өзіндік мол туындылары мен шығыс әдебиетін қазақша қайта жырлау ғана емес, XII-XVI ғасырларда Орта Азия мен Қазақстан, Египет жерлерінде пайда болған сан алуан жазба ескерткіштердің өзіндік үлесі, игілік әсері болған».

ХІІІ-ХІV ғасырлардағы түркі ха­лық­тары әдебиетінің озық үлгісі – Хо­резмидің «Махаббатнаме» дастаны. Маз­мұнында қайта өрлеу дәуірінің идеялары бар жәдігерліктің Абай шы­ғар­машылығына ықпалы болмады деп айта алмаймыз. Алма Қыраубаева «Хорезми жер бетіндегі қызықтың бәрі о дүниелік өмірдің қасында түк емес деп уағыздамайды, қайта мұнда адамның қасиетті сезімін, адамгершілікті, асыл махаббатты ардақтап, сүю бақытын басқа қияли қызықтарға айырбастамайтынын жыр етеді», дейді. Шайыр адамның ішкі жан дүниесін, махаббатты, сұлу қыз­дың бейнесін еркін суреттейді:

Күлгеніңде оймақ ернің үлбірер,

Сонда сені пері көрсе,

ол да мендей телмірер.

Бұл дәстүр Абай поэзиясында жаңа қырынан жарқырады. Ақын махабатты, сұлулықты адамның ішкі жан дүниесімен астастырып, тағдырмен, адам өмірімен сабақтастырып, жырлады. Оның махаббат лирикасы бұрын-соңды түркі, шығыс әдебиетінде болмаған ерекше дүниелер. «Қақтаған ақ күмістей кең маңдайлы», «Білектей арқасында өрген бұрым» өлең­дер сұлу қыздың бейнесін жасаудың озық үлгісі. Абайдың эстетикалық идеалы тән сұлулығы мен жан сұлулығы бір бойынан табылған жандар. «Қызарып, сұрланып», «Көзімнің қарасы», «Сен мені не етесің» өлеңдері ғашық жанның ішкі психологиялық жан дүниесін бере білуімен, Алла тағаланың адамзатқа берген сыйы сүйіспеншілікті, асыл сезімді бейнелеуімен аса құнды.

Ұлы Абайдың жазба ақын ретін­де қалыптасуына игі әсер еткен жәдігер­лік­тің бәрі Құтыптың «Хұсрау мен Шы­рын» поэ­масы. Жас кезінен Фирдоуси бастаған Шығыс шайырларына табынып, өлеңдерін тұшына оқып өскен Абай «Хұсрау мен Шырын» поэмасын білмеді деп айту қисынсыз. Себебі «Хұсрау мен Шырын» оқиғасын алғаш жырлаған Фирдоуси болатын. XI ғасырда Низами «Хұсрау мен Шырын» поэмасын парсы тілінде жырлады. XIV ғасырда Құтып бұл поэманы өз халқының тұрмыс-дәс­түріне лайықтап қыпшақ тілінде жа­зып шықты. Поэманың мазмұны Хұсрау деген жігіт пен Шырын есімді қыздың арасындағы сүйіспеншілік, шынайы махаббат тақырыбында құрал­ған. Онда арамдық пен зұлымдық та, қастандық пен сатқындық та, өсек те, өтірік те жырланады. Ақырында әділдік пен та­за сезім үстем болады. Бір жа­ғы­нан Абай поэмаларымен үндесіп жатады. Ал екі ақынның тіліне үңілсек, еке­уінің поэзиясында да ұшырасатын ортақ фразеологиялық оралымдарды айқын көреміз. Фразеологиялық оралым деп кемінде екі сөздің тіркесуінен жасалған, мағынасы біртұтас, құрамы мен құрылымы тұрақты, даяр қалпында қолданылатын тілдік единицаны айтамыз.

«Хұсрау мен Шырын» поэмасында екі жүзге тарта фразалық оралымдар бар. Олардың ішінде эпостық және тұрмыс-салт жырларында жиі кездесетін «сұлу» деген сөздің баламасы ретінде айтылатын ай йузім(ай жүзім), толун ай (толған ай), немесе пісте ағыз(оймақ ауыз) деген сияқты тіркестер жиі кездеседі. Ес­керткіштегі осындай қолданыстар Абай поэзиясында да өте жиі ұшырайды. Мы­салы, Құтыпта:

Көңіл қушы бу ғашық отында учар,

Хайалы ол Шырын Хусрауыны қучар.

деп, көңіл құшы туралы айтылса, Абайда:

Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа,

Адам ойы түрленіп ауған шақта

деген сияқты көңіл құсы түрінде ма­ғыналық тұлғалық жағынан дәлме дәл келіп, Құтыпта да, Абайда да бұл фраза «өткір қиял» деген мағынада айтылып отыр.

Немесе: сынық көңіл оралымы Құтыпта:

Мені қадғуымда аз хор қылғыл

Сынуқ көңілүмні бәс азар қылғал

түрінде айтылса, Абайда:

Сынық көңілім көп кешер,

Майда қолмен ұстасаң.

деп келеді. Осындай сынық көңіл деген фраза Құтыпта да, Абайда да жабырқаңқы, қайғылы көңіл күйді білдіреді. Кей кезде Абай Құтып қолданған кейбір фразео­логиялық оралымдарды түрлендіріп, құлпырта пайдаланады. Мәселен, Құтып­та көңул соңкуры(көңіл сұңқары) деп айтылса, Абайда «көңілдің жайлауы», «көңілдің күні» болып баяу қаныққан, жаңаша өсіп жетілген оралымдар арқылы беріледі.

Лай суға май бітпес қой өткенге,

Күлеміз қасқыр жалап дәметкенге.

Сол қасқырша алақтап түк таппадым,

Көңілдің жайлауынан ел кеткен бе?

немесе:

Көңілімнің күні өткен соң,

Жалғанда болмас жұбаныш.

Әдетте, тіл білімінде фразеологиялық оралымға өте-мөте тән, басты белгі – оның даяр қалпында жұмсалуы. Бірақ поэзия­да мұндай оралымдарды ақындар өз қалауынша иіп әкеп, өзгертіп те қолда­нады. Мысалы, Құтыптың:

Біліліг һәм көріші йінчкә қылты

Сөзічрә қыл йарар елі ошол бег

деген бәйітінде қыл йарар (қыл жарар) тіркесі білімді адамның көргіштігі қылдай болса, бектің білгірлігі сол қылдың өзін жарып тастағандай еді деген мағынаны білдіру үшін айтылып тұр. Қазақта әділ адамды «қара қылды қақ жарған» деп айтатыны білеміз, ал Абай осы тіркесті өзінше қолданған.

Мысалы:

Ақылды қара қылды қырыққа бөлмек,

Әр нәрсеге өзіндей баға бермек,

– дегенде Құтып сияқты білгірлікті дәріп­теп отыр. Бірақ тіркестің құрылыс жағы­нан екеуінде екі түрлі қолданыс бар. Құтып­та «қыл йарар» болып екі сөзден құрал­са, Абайда «қара қылды қырыққа бөл­мек» түрінде айтылып төрт сөзбен бері­ліп тұр.

Екі дәуір ақындарының поэзиясына тағы бір үңілсек, Абайдағы:

Жас жүрек жайып саусағын,

Талпынған шығар айға алыс

– дегендегі айға талпыну тіркесі Құ­тыптың:

Еліг көндені айға сунса болмаз,

Аңар қодырлайлық етіб мүнсе болмаз

– дегендегі «елігі айға сунса» деген тір­кесімен мағыналы жағынан өзектес келеді.

Мінеки, бұл оралымдар – орта ғасыр­лық жазба әдеби мұраларының мөлдір тұны­ғын үлгі алған Абайға ғана тән жаңа үлгілер. Екі кезеңге ортақтығымен қатар, жаңа­ша көркемдік мазмұнда өрбіген, жазба әдебиетке сән берген сөз қолданыстары. Демек, Абай орта ғасырлық түркілік жазба әдебиетпен таныс болған. Тек танып, біліп қоймай тереңдей оқып, меңгерген. Даналық бұлағынан қанып ішкен. Орта түркілік поэзиялық, прозалық шығармалар мен Абайдың парасатты поэзиясында тереңнен тартылған алтын тамыр, өнер, дәстүр сабақтастығы бар. Ақыл, нақылдың тереңнен тартқан тамырынан сусындап, кейінгіге нәр бере отырып, ұлттың қайғы, мұңын жырлай келе Абай ұлт шеңберінен шығып, адамзаттың Абайына айналды.

Мұрат САБЫР,

филология ғылымдарының докторы, профессор