Өңірде бұзылу қаупі туын­дап тұрған археологиялық ескерткіштерді қорғау, құтқару жұмыстары 2003 жылдан бастау алған екен. 17 жылдың ішінде ұзын-ырғасы 200-ден астам археологиялық ескерткіш қалпына келтірілген. Көне заманнан көп-көрім сыр тартып, тарихтың тұңғиығына еріксіз сүңгітетін тұтас бір әлем бар деп айтсақ та артық емес. Мәселен, облыста тас дәуірінен бүгінгі заманға жеткен 976 археологиялық ескерткіш бар. Бір ғажабы, оның 229-ы Зеренді ауданының аумағында.

Табиғаты тамылжыған Зеренді ауданындағы біршама құнды саналатын қос ескерткіш – Орманды бұлақ қорымы мен ежелгі Қошқарбай қонысы.

– Археолог ретінде мені көне қорғандардың ғылыми сипаттамасы, қазба жұмыстары жасалған кезде табылған құнды жәдігерлер қызықтырады. Мәселен, Орманды бұлақ қорымында сонау қола дәуірінен бастап түркі заманына дейінгі уақыт шеңберін қамтитын жерлеу орындары орналасқан. Бұл қорымның ерекшелігі, ат төбеліндей аумақта ғана емес, бірнеше дәуір ескерткіштерінің сабақтаса, тамырласа орналасуында,–дейді археолог Рауан Ержанов, – 2009 жылы осы қорымнан сатыланған бірнеше қабатты жерлеу орындарын, түбін қуып келгенде сақ тайпаларына жататын жәдігерлерді, қоладан жасалған айна, әрқилы әшекей бұйымдарды тапқан болатынбыз.

Бұл қорым 2006 жылы бел­гілі ғалым Виктор Зайберттің бас­­тамасымен жүргізілген ар­хео­логиялық барлау жұмы­с­тары кезінде табылған екен. Жұ­­мысы жемісті болған 2006 жылы ерте кезеңдерге жата­тын 50 археологиялық ескерт­кіш белгілі болған. Кейін Ор­манды бұлақ қорымы мұқият қоршалған. Қазір мұның басында тарихи тағылымын айғақ­тай­тын, өткен күндердің көмес­кі белгісін көз алдыңа әкеле­тін арнайы ақпараттық жазу бол­мағандықтан, қола дәуіріне жататын қорым екендігін ғайыптан тайып ат басын бұрған, тарих тылсымынан сыр аулаған көп­шілік біле бермейді. Жер­гілікті археологтар алдағы уақытта бұл жағын ескереміз деп отыр.

Міне, Орманды бұлақ қоры­мы. Сайын даланың иесі мен кие­сіндей балбал тас. Аумағы шамамен үш гектар жерді құрайтын бұл қорымда ашылмаған әлі талай қорғандар бар болуы әбден мүмкін. Облыстық мәдениет, архивтер және құжаттамалар басқармасының тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану орталығының директоры Серік Ысқақовтың айтуына қарағанда, алдағы уақытта мұқият зерделеу жұмыстары жүргізілмек.

Өңірдегі көне тарихтың тал­қандалуы кеңес заманындағы тың игеру жылдарымен тұспа-тұс келеді. Көнекөз қариялардың айтуына қарағанда, көптеген қорымдар трактор табанының астында қалған. Талқандай жыртылып, егістік алқапқа айналған. Шынын айтқанда, мұндай нем­кеттілік әлі де кездеседі екен. Сондықтан да, «Қазақстан Рес­пуб­ликасының тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы»  Заңының 30 бабына сәйкес, шаруа қожалықтары жерді пайдалану алдында тарихи-мәдени мұра объектілерінің жоқтығы туралы анықтама алуы қажет. Алай­да туған елдің тұнығын біл­мес­тік­пен лайлайтын кейбі­реулер оған көңіл аудара бер­мейді. Өт­кеннің өңін сақтап қа­лу­ға немқұ­рай­лы қараудың ке­­сі­рі­нен бір ғана Ат­басар ауда­ны­­­ның өзінде отыздан ас­там ес­керт­­кіш жойылып кеткен.

Міне, көне Қошқарбай қонысы. Табиғаты талайды там­сандыратын-ақ жер. Ұшар басына дейін қайыңы мен қарағайы жарыса өскен тау етегін жалап Шағалалы өзе­ні шымырлап ағып жатыр. Археологтардың пікірінше, дәл осы арада қола дәуірінде өмір сүрген адамдар балық аулап, аңшылықпен айналысқан сыңайлы. Олай болатындығы табиғи жаратылысы тіршілік құруға қолайлы. Бір-біріне қанаттаса жалғас­қан тау жоталары сілемі желден қорғаса, құрылысқа қажетті ағашы, сыңсыған орман-тоғай ішіндегі жеміс-жидегі мол. Қола дәуірі тұсындағы адамдар табиғи тасты да кәдеге жарата білген. Тіп­ті қорымға қоршау ретінде де пай­даланғаны ап-анық көрі­ніп тұр.

– Өткен жылдары Ерей­ментау, Сандықтау, Атбасар, Зеренді аудандарында және Степногор қаласында көне ескерткіштерді қорғау жұ­мыстары тиянақты жүргізілді,–дейді орталық директоры Серік Ысқақов, – туған жердің өткен тарихы қызық­тыра­тын екі мыңға жуық студент археологиялық қазба жұмыс­тарымен айналысып, біршама тәжірибе жинақтады.

Арада қаншама ғасыр өтсе де, көне Қошқарбай қоны­сын­дағы балбал тас жауын мен жел­дің өтінде міз бақпай әлі тұр. Бай­сал­ды, бекем кейіпте. Ары­дағы ата­ларымыздың бізге қал­дырған берік мұрасы іспетті. Сонысымен құнды, сонысымен қымбат.

Ақмола облысы