Өңірде бұзылу қаупі туындап тұрған археологиялық ескерткіштерді қорғау, құтқару жұмыстары 2003 жылдан бастау алған екен. 17 жылдың ішінде ұзын-ырғасы 200-ден астам археологиялық ескерткіш қалпына келтірілген. Көне заманнан көп-көрім сыр тартып, тарихтың тұңғиығына еріксіз сүңгітетін тұтас бір әлем бар деп айтсақ та артық емес. Мәселен, облыста тас дәуірінен бүгінгі заманға жеткен 976 археологиялық ескерткіш бар. Бір ғажабы, оның 229-ы Зеренді ауданының аумағында.
Табиғаты тамылжыған Зеренді ауданындағы біршама құнды саналатын қос ескерткіш – Орманды бұлақ қорымы мен ежелгі Қошқарбай қонысы.
– Археолог ретінде мені көне қорғандардың ғылыми сипаттамасы, қазба жұмыстары жасалған кезде табылған құнды жәдігерлер қызықтырады. Мәселен, Орманды бұлақ қорымында сонау қола дәуірінен бастап түркі заманына дейінгі уақыт шеңберін қамтитын жерлеу орындары орналасқан. Бұл қорымның ерекшелігі, ат төбеліндей аумақта ғана емес, бірнеше дәуір ескерткіштерінің сабақтаса, тамырласа орналасуында,–дейді археолог Рауан Ержанов, – 2009 жылы осы қорымнан сатыланған бірнеше қабатты жерлеу орындарын, түбін қуып келгенде сақ тайпаларына жататын жәдігерлерді, қоладан жасалған айна, әрқилы әшекей бұйымдарды тапқан болатынбыз.
Бұл қорым 2006 жылы белгілі ғалым Виктор Зайберттің бастамасымен жүргізілген археологиялық барлау жұмыстары кезінде табылған екен. Жұмысы жемісті болған 2006 жылы ерте кезеңдерге жататын 50 археологиялық ескерткіш белгілі болған. Кейін Орманды бұлақ қорымы мұқият қоршалған. Қазір мұның басында тарихи тағылымын айғақтайтын, өткен күндердің көмескі белгісін көз алдыңа әкелетін арнайы ақпараттық жазу болмағандықтан, қола дәуіріне жататын қорым екендігін ғайыптан тайып ат басын бұрған, тарих тылсымынан сыр аулаған көпшілік біле бермейді. Жергілікті археологтар алдағы уақытта бұл жағын ескереміз деп отыр.
Міне, Орманды бұлақ қорымы. Сайын даланың иесі мен киесіндей балбал тас. Аумағы шамамен үш гектар жерді құрайтын бұл қорымда ашылмаған әлі талай қорғандар бар болуы әбден мүмкін. Облыстық мәдениет, архивтер және құжаттамалар басқармасының тарихи-мәдени мұраны қорғау және пайдалану орталығының директоры Серік Ысқақовтың айтуына қарағанда, алдағы уақытта мұқият зерделеу жұмыстары жүргізілмек.
Өңірдегі көне тарихтың талқандалуы кеңес заманындағы тың игеру жылдарымен тұспа-тұс келеді. Көнекөз қариялардың айтуына қарағанда, көптеген қорымдар трактор табанының астында қалған. Талқандай жыртылып, егістік алқапқа айналған. Шынын айтқанда, мұндай немкеттілік әлі де кездеседі екен. Сондықтан да, «Қазақстан Республикасының тарихи-мәдени мұра объектілерін қорғау және пайдалану туралы» Заңының 30 бабына сәйкес, шаруа қожалықтары жерді пайдалану алдында тарихи-мәдени мұра объектілерінің жоқтығы туралы анықтама алуы қажет. Алайда туған елдің тұнығын білместікпен лайлайтын кейбіреулер оған көңіл аудара бермейді. Өткеннің өңін сақтап қалуға немқұрайлы қараудың кесірінен бір ғана Атбасар ауданының өзінде отыздан астам ескерткіш жойылып кеткен.
Міне, көне Қошқарбай қонысы. Табиғаты талайды тамсандыратын-ақ жер. Ұшар басына дейін қайыңы мен қарағайы жарыса өскен тау етегін жалап Шағалалы өзені шымырлап ағып жатыр. Археологтардың пікірінше, дәл осы арада қола дәуірінде өмір сүрген адамдар балық аулап, аңшылықпен айналысқан сыңайлы. Олай болатындығы табиғи жаратылысы тіршілік құруға қолайлы. Бір-біріне қанаттаса жалғасқан тау жоталары сілемі желден қорғаса, құрылысқа қажетті ағашы, сыңсыған орман-тоғай ішіндегі жеміс-жидегі мол. Қола дәуірі тұсындағы адамдар табиғи тасты да кәдеге жарата білген. Тіпті қорымға қоршау ретінде де пайдаланғаны ап-анық көрініп тұр.
– Өткен жылдары Ерейментау, Сандықтау, Атбасар, Зеренді аудандарында және Степногор қаласында көне ескерткіштерді қорғау жұмыстары тиянақты жүргізілді,–дейді орталық директоры Серік Ысқақов, – туған жердің өткен тарихы қызықтыратын екі мыңға жуық студент археологиялық қазба жұмыстарымен айналысып, біршама тәжірибе жинақтады.
Арада қаншама ғасыр өтсе де, көне Қошқарбай қонысындағы балбал тас жауын мен желдің өтінде міз бақпай әлі тұр. Байсалды, бекем кейіпте. Арыдағы аталарымыздың бізге қалдырған берік мұрасы іспетті. Сонысымен құнды, сонысымен қымбат.
Ақмола облысы
