Облыс орталығы мен бұл елді мекеннің арасы шамамен алғанда 120 шақырым. Ақсу-Аюлыдан әрі ірі темір жол стансасы Ақадырды бетке аласыз. Бұл аралықтағы жолдың кейбір жерлерінде кездесетін кедір-бұдыры болмаса, жалпы алғанда көлікке күш түсірмейтін бірсыдырғы жайлылығы бар. Сексен шақырымды артқа тастап, Ақадырға жеткеннен кейін асфальтпен қоштасып, салдыр-гүлдір грейдер жолға түсесіз.
Жол деген аты болмаса, бетінде ұсақ тастары ханталапайдың асығындай шашылып жататын грейдер дегеніңіз жол талғамайтын темір тұлпар болмаса, асты аласа автокөліктердің соры. Ақадырдан алпыс шақырым жердегі Ақшағыл деп аталатын шағын разъезге дейін жеткенше қою шаңға көміліп, ойқы-шойқы жолда селкілдейсіз де отырасыз. Бұрындары осы аралықтағы жолдың бетін арнайы автогрейдер машинасы анда-санда бір тегістеп отырушы еді, қазір ол заман көзден бұл-бұл ұшқандай.
Осыдан екі жыл бұрын ба екен, кезекті еңбек демалысында жүргенімізде осы жолдың бетін қырнап жүрген автогрейдер техникасын көріп, таң-тамаша қалғанымыз бар. Бірақ, мұның сыры көп ұзамай ашылды да. Сөйтсек, Ағыбай батыр басына министрлердің бірі баратын болған екен. Содан жол аяқ астынан тегістеліп, Ақшағыл мен Киіктінің тұсына кесенеге апаратын бағытты нұсқаған бірнеше белгі таяқша да қойылған еді. Сонда ауыл тұрғындарының бірінің: «Шіркін-ай, министрлер батыр басына жиі барып тұрса екен...» деп қағытқаны есте...
Содан Ақшағыл ауылына жеткеннен кейін әлгі грейдер темір жолдың үстімен шығысқа қарай тартады. Ал Ағыбайдың басына деп жолға шыққан сіз былтыр осы маңдағы Ұзынжал кеніші салған грейдер жолға түсіп, оңтүстік бағыттағы Киікті ауылына бет түзейсіз. Екі ауылдың арасы жиырма шақырымға жетер-жетпес жер.
Шойын жолдың бойындағы шағын ғана ауылға жеткеніңізде жергілікті халық «Батыр басы» деп атайтын Ағыбай кесенесіне апаратын даланың жалғыз ғана қара жолы оңтүстік-батысқа қарай ащы ішектей шұбатылып алдыңызда жатады.
Киікті демекші, бұл ауылда Шұбыртпалы руынан шыққан Ағыбай батырға аталас туыс болып келетін біршама ағайын тұрады. Сонымен қатар аталған елді мекенде Абылай ханның заманында аға батыр санатында қол бастаған ер Таңыбай ұрпақтары да мекен етеді. Сенімді деректерге қарағанда, Таңыбай батыр Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи мазарына жерленген.
Хош, Киіктіден Ағыбай батыр кесенесіне апаратын жолдың ұзындығы 45 шақырымдай болады. Таяуда, жол түсіп «Батыр басына» барғанымызда байқадық, бұрындары теп-тегіс болып таспадай тартылып жататын жолдың берекесі кете бастапты. Сірә, кесенені көргісі келетін келімді-кетімді жұрт көбейген болу керек, жолдың екі табаны қазылып, есесіне орта тұсы жал болып күдірейе түскен. Яғни бұл жолмен асты аласа автокөліктер жүре алмайды. Ал күн жауынды-шашынды болса, қандай мықты көлік болса да орта жолда қалатын түрі бар екен.
Әлбетте, жол бастаушы адам болмаса, сырттан келген жолаушының құла дүзде адасып кетуі оп-оңай. Маңайда Киіктіден басқа таяу тұрған елді мекен жоқ. Жақындау деген Мойынты ауылының өзі кесенеден 85 шақырым жерде. Айтайын дегеніміз, қара жолдың бойында жолаушы жазғанға жөн сілтейтін бір де бір белгі жоқ...
Осындайда Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласы еске түседі. Онда мынадай сөздер бар: «Біздің бабаларымыз ғасырлар бойы ұшқан құстың қанаты талып, жүгірген аңның тұяғы тозатын ұлан-ғайыр аумақты ғана қорғаған жоқ... Олар ұлттың болашағын, келер ұрпағын, бізді қорғады. Сан тараптан сұқтанған жат жұртқа Атамекеннің қарыс қадамын да бермей, ұрпағына мирас етті».
Иә, қазақтың соңғы ханы Кенесарының үзеңгілес серігі болып, ұлт азаттығы жолында басын бәйгеге тіккен Ағыбайдың қасиетті кесенесіне барып, тәу ету бүгінгі дамыған елдің балалары үшін әлі де қиямет-қайым болып отыр. Астанамыздың бір көшесін жөндеуге дүниенің ақшасын аямайтын жоғарыдағылар жұрт әулие санап, тәубе келтіретін тарихи тұлғаның рухымен қауышуға апаратын жолды тәртіпке келтіруге келгенде басты ауыртпайтыны қайран қалдырады. Бұлай деп айтуымызға батыр мазарында шырақшы болып отырған Хамит атаның мына бір әңгімесі сеп болды. «Жылда, – дейді шырақшы, – батырдың кесенесіне елорда жақтан жоғары қызметте жүрген адамдар келіп тұрады. Солардың бәрі алдымен жолдың ауырлығын тілге тиек етеді. Келесі жолы тікұшақпен келу керек екен дегенді айтады...».
Иә, жалғанды жалпағынан басып жүрген шенділер үшін тікұшақпен келу деген түкке тұрмайтын шаруа. Ақша қалтадан шықпаған соң, өкіметтің қаржысы мен техникасын аясын ба?
Әлі есте, кезінде Қарағанды облысының әкімі болған бір азаматтың басына іс түскенде батыр басына тікұшақпен ұшып барғанын өз көзімізбен көргеніміз бар. Кейде ойлайсың, әгәрәки қолында билігі бар соларды күннің шыжыған ыстығында шаңы бұрқыраған, ой-шұңқырға толы қара жолға салып қинаса, мүмкін жолдың жайын ойлап, толғанар ма еді деп...
Әсілі, Ағыбайдың басына асығатын жұрт қатарының жылдан- жылға артып келе жатқаны тегін емес. «Қазығұрттың басында кеме қалған, Ол әулие болмаса, неге қалған?» демекші, жергілікті халықты былай қойғанда, өзге жұрттың біразы кие қонған кесененің беймәлім құдіретіне бүгінде әбден қанығып алған. Ақжолтай батырдың әулиелігіне сыйынған ел бұл жерге мал әкеліп, құрбан шалады. Осындай ғұрыптан кейін пұшпағы қанамаған әйелдердің балалы болған, беймәлім дертке душар болған жандардың құлан-таза айыққан, бәле-жалаға ұшыраған пенделердің қырсықтан тақа құтылған мысалдары айта берсе көп-ақ. Ал Ағыбай мазарының шырақшысы Хамит ата болса, бұл жерге сонау ит арқасы қияндағы Иерусалимнен, тіпті Еуропадағы Грекиядан аттың терін аямай жиһанкездер келіп жүргенін айтады...
Жалпы, Ағыбай батыр кесенесі орын тепкен Тайатқан-Шұнақ тауларының баурайы небір таңғажайып сырға, тылсым тарихқа толы. Мысалы, осы маңдағы Шұнақ тауында ежелгi метеорит кратері орын тепкен. Ғалымдардың болжауынша, ол 12 миллион жыл бұрын миоцен дәуiрiнде метеориттің жерге құлауынан пайда болған екен. Кратердің ені үш шақырымдай, ал тереңдiгі 400 метр. Егер де салыстырар болсақ, АҚШ-тағы әлемге әйгілі Аризон метеорит кратерінің ені Шұнақтағыдан екi жарым есе қысқа, ал оның тереңдiгі бар болғаны 229 метр ғана.
Ал Ағыбай мазарынан қозыкөш жердегі атақты «Таңбалы тас» петроглифтері күні бүгінге дейін өзінің тылсым сырымен ғалымдарды ынтықтырып келеді. Мамандардың айтуынша, мұнда дені қола дәуір кезеңіне жататын 200-ден астам сурет бар екен. Көне заманда тасқа қашап салынған адамдардың, жан-жануарлардың, арбалардың, тіпті жұлдызды аспан бейнелерінің таңба-суреттері көрген жанды таң-тамаша қалдырады.
Осы орайда айта кететін бір жайт, обалы нешік, Қарағанды облысында осындай киелі жерлерді ұлықтауға тиіс «Рухани жаңғыру» бағдарламасына баса мән берілген. Мысалы, қазіргі уақытта Ұлытау ауданындағы Жошы хан кесенесінің іргесінде ірі тарихи-мәдени кешеннің құрылысы қызу жүріп жатыр. Аталған бағдарлама аясында өңірдегі басқа да тарихи мекендерді танып-білу бағытында қыруар шаруалар қолға алу жоспарланған.
Осыдан біршама уақыт бұрын өңір басшысы Жеңіс Қасымбек облыс әкімінің «Рухани жаңғыру» бағдарламасын жүзеге асыру жөніндегі штаттан тыс кеңесшісі есебінде аймақтың қоғамдық өміріне белсене араласып жүрген белгілі меценат Бекзат Алтынбековті қызметке тартты. Бұдан бөлек, облыстық «Рухани жаңғыру» жобалық кеңсесінің басшылығына айтыс ақыны Айтбай Жұмағұлов тағайындалды.
Міне, осы аталған кеңсенің жетекшісі диванда отырып алмай Ағыбайдың кесенесі сынды қасиет қонған жерлерге қатысты мәселелерді кешенді түрде зерттеумен айналысса деген тілек бар. Мысалы, «Темірді қызғанында соқ» демекші, облыс басшысы мықты қолдау көрсетіп тұрған кезде Ағыбайдың кесенесіне апарар жолды ретке келтірудің жөнін, ақжолтай батыр жатқан жерді аспан астындағы мұражайға айналдыру жобасын ұсынуды қолға алса... Егер де, бұл игі шаруалар сәтімен іске асып жатса, онда әруақты ердің кесенесін бір көрсем деп арман қылған Алаш баласы өз алдына, алыс-жақыннан батырдың мазарын, Таңбалы тас петроглифтері мен Шұнақ кратерін тамашалауға құмартып жүрген турист дейтін қауым Арқа төсіне тіпті де ағылар еді.
Енді, сөз соңында мынаны сығымдап айтқымыз келеді: кешегі қилы заманда отаршылдықтың тамырына балта сілтеген есіл ер Ағыбайдың мәңгілік мекеніне – мазарына апарар жолды жөнге келтіре алмай отырғанымыз елдігімізге сын. Егер де, саяси ерік-жігер табылса, батыр мен бұқара арасын жалғап жатқан қара жолды күре жолға айналдыруға болушы еді. Мәселен, Ақадыр кенті мен Киікті ауылының арасындағы 80 шақырымдық дап-дайын грейдер жолға бір қабат асфальт жапса, оның соншалықты қымбатқа түспесі айдан анық, енді. Ал Киіктіден әрі қарай Ағыбай кесенесіне дейінгі аралықтағы қара жол мәселесін де қаржының ыңғайына қарай қарастыруға болушы еді.
Жоғарыда айтқан «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақалада Елбасы былай деп жазады: «Туған жердің әрбір сайы мен қырқасы, тауы мен өзені тарихтан сыр шертеді. Әрбір жер атауының төркіні туралы талай-талай аңыздар мен әңгімелер бар. Әрбір өлкенің халқына суықта пана, ыстықта сая болған, есімдері ел есінде сақталған біртуар перзенттері бар. Осының бәрін жас ұрпақ біліп өсуге тиіс».
Иә, түсінген адамға бұл сөздердің маржан екендігінде дау жоқ. Десе де, «Абылай аспас Арқаның» түпкіріндегі Ағыбай кесенесі, оның маңындағы тарихы тым тереңде жатқан табиғи жәдігерлер туралы ақпаратпен интернет арқылы танысу бір басқа да, барып көзбен көру жас ұрпақ үшін ғанибетті һәм ғибратты іс қой. Ал осыншама баға жетпес рухани қазынаға бастайтын жолды жөнге келтіру – атқа мінген азаматтардың мойнындағы қасиетті борыш!
Қарағанды облысы,
Шет ауданы
