Бұл құжат – қазақ халқының құқықтық тарихынан сыр шертетін және дәстүрлер сабақтастығы мен тарихи сананы қалыптастырумен қатар, халықтың мәдени мұрасы, ұлттық бірегейлікті орнатудың іргетасы іспеттес еңбек. Оның жасампаз күші көпұлтты және көпконфессиялы қоғамның бейбітшілігін сақтауға, мемлекеттің даму жолын анықтауға мүмкіндік береді, – дейді шараны ұйымдастырушылар.
– Бүгінде барша әлемдегі саясаткерлер мен тарихшыларды, журналистер мен зерттеушілерді Қазақстан қалайша сынақтар мен ұлтаралық кикілжіңдерді болдырмай сәтті реформаларды жүзеге асырып, жалпыұлттық идеологияның негізін салды деген сұрақ қызықтырады. Бұған Елбасының тікелей қатысуымен және халықтың қолдауымен жасақталған біздің Конституция жауап береді. Бүгін Нұрсұлтан Назарбаев азаматтарымыздың мүдделері мен мемлекетіміздің егемендігін қорғай алды деп сенімділікпен айта аламыз. Бұл кісі кәсіби дағдыларымен қатар жоғары адамгершілік қасиеттерге ие. Сондықтан Қазақстан азаматтары оны құрметтейді, жақсы көреді, әлем көшбасшылары оның пікірімен санасады. 1995 жылы 30 тамызда бүкілхалықтық референдумда қабылданған Қазақстан Республикасының Ата Заңы еліміздің тәуелсіздігін дәйектейтін айғаққа айналды, – деді аталған шараның маңызы жайлы айтқан Елбасы кітапханасының директоры, саяси ғылымдардың докторы, профессор Әмірхан Рахымжанов.
Конституция күні қарсаңында өткізілген виртуалды көрме билер соты сүйенген дәстүрлі қазақ қоғамының тарихын терең ұғынуына мүмкіндік берді. Көрмеден сонымен бірге, құқық пен этиканы біріктіре отырып, қазақ халқының құқықтық мәдениетін қалыптастыруда шешуші рөл атқарған байырғы идеялық бағыттарды аңғаруға болады. Осы орайда академик-заңгер С.Зиманов айтқандай, «қазақтың билер соты – тарихи маңызы бар құқықтық жүйелер әлемінде ерекше орын алуға лайықты бірегей сот жүйесі» екені әйгіленіп тұрғандай.
Хандар мен батырлар есімдерімен қатар халық жадында сақталған Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би және басқа да билер есімдері мен қызметі Қазақ хандығының мемлекеттік саясатына, әрбір азаматтың тағдырына әсер еткені кездейсоқ емес. Бірнеше ғасырлар бойы билер соты халық арасында әділеттілікті қорғайтын толыққанды құқықтық жүйе болды.
Бірақ ХІХ ғасырда билер соты институтын қайта құру және біртіндеп тарату процесі басталады. Атап айтқанда, 1854 жылы патша өкіметі сот реформасын жүргізіп, дәстүрлі сот ісінің ғасырлық тәжірибесін түбегейлі өзгертті. Іс жүзінде халық адал, бейтарап сот құқығынан айырылып, бюрократия мен парақорлыққа тап болды. Шоқан Уәлиханов сот реформасының салдарын дұрыс болжап, жағдайға қатты алаңдаған алғашқы тұлға. Осы орайда ол мәселені жан-жақты зерттеп, статистикалық мәліметтер мен қоғамдық-саяси пікірге негізделген «Сот реформасы туралы жазбасын» жазып шықты. Уәлиханов өз еңбегінде билер сотының басты артықшылығы жасандылық пен кез келген ресми тәртіптің болмауында екенін анық жазады. Оның айтуынша, билердің ақыл-парасаты, абыройы сот әділдігінің кепілі іспеттес.
