Қоғамның ашуын тудырған субсидия
Қазақ халқы үшін жылқының орны бөлек. Жылқы – малдың төресі. Жуырда бір әріптесіміз жылқыға қарағанда шошқа өсіруге бөлінетін субсидияның әлдеқайда көп екенін айтты. Бұл деректер қоғамда әжептәуір резонанс тудырды. Артынша, салалық ведомствоның өкілдері бұған ресми жауап беріп, нақты сандарды алға тартты. Әрине журналистің пікірі мен жауапты министрлік келтірген дерек пен дәйек әртүрлі. Ресми мәліметтерге кейінірек тоқталамыз, алдымен қоғам өкілдерінің осыған қатысты ой-пікірлерін сабақтасақ.
Қоғам белсенділерінің пікірі салалық органның жұмысы кейбір жағдайда жабық ұйымның қызметін елестетіп, белгілі бір мәселеде шенеуніктерден жауап алу қиынға соғады дегенге саяды.
«Ауыл шаруашылығы министрлігінің жұмысы түсініксіз. Қордаланған проблемаларды шешудің орнына шошқа шаруашылығына субсидияны көбейтуде Осының салдарынан шаруалар шығынға батады. Мардымды жауапты алу мүмкін емес», деген пікірлер әлеуметтік желіде сап түзеп тұр.
Талпақ танаудың экспортына кімдер мүдделі?
«Байтақ болашақ» экологиялық альянсының төрағасы Азаматхан Әміртайдың айтуынша, жылқы және қой шаруашылығы сынды ата кәсіпті жолға қоя алмай жатқанда талпақ танауды өсіруге субсидияны көбейту қисынға келмейді. Қоғамдық ұйымның басшысы бұл бағыттың артуына мүдделі топтың ықпал етіп отырғанына сенімді.
«Ауылдағы халықтың 90%-ы қой шаруашылығымен айналысады. Ұсақ малдың етін өңдеп, оны экспортқа шығару оңай шаруа емес. Оған көп қаражат керек. Қой шаруашылығының машақаты көп. Субсидияны осы бағытқа көбейту қажет. Бұл ата-бабамыздан келе жатқан кәсіп. Мысалы, Батыс Қазақстан өңірінде 5,5 мың тонна қой етін өңдеуге қауқарлы зауыт салынған еді.
Бүгінде осы кәсіпорынның өндірісін ілгерілету үшін ұсақ мал жетіспейді. Өйткені ауылды жерлерде малдың осы түріне берілетін субсидияның көлемі аз болғандықтан оны өсіруге халықтың ынтасы жоқ. Неге екені түсініксіз, Ауыл шаруашылығы министрлігі шошқа шаруашылығына жақын болып тұр. Осыған байланысты лоббидің бар-жоғына тоқталсақ, тиісті салада шошқа малы етінің экспортымен айналысатын белгілі бір топтар бар. Әрине, олар осы бағытты қолдайды. Себебі мәдениеттері аталған малға жақын», деді А.Әміртай.
Өсім 1,8%-ға жетті
Бұл ретте Ауыл шаруашылығы министрлігіне арнайы сауалхат жолдап, осы мәселеге қатысты деректерге қанықтық. Ведомствоның ақпаратына жүгінсек, «Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы» заңға сәйкес, Ауыл шаруашылығы министрлігі нормативтік-құқықтық актілер арқылы субсидиялау саясатын айқындайтын орган саналады. Осылайша, мал шаруашылығын дамытуды субсидиялау Ауыл шаруашылығы министрінің 2019 жылғы 15 наурыздағы №108 бұйрығымен бекітілген «Асыл тұқымды мал шаруашылығын дамытуды, мал шаруашылығы өнімінің өнімділігі мен сапасын арттыруды субсидиялау қағидалары» аясында тиісті қаражат бір жылға арналған жергілікті бюджетте көзделген қаражат есебінен (сондай-ақ аталған қаражат шегінде) жүзеге асырылса керек.
«Мәселен, мал шаруашылығы бойынша бюджеттік субсидияларды болжауды, бөлуді және төлеуді жергілікті атқарушы органдар іске асырады», делінген ресми жауапта.
Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің ресми мәліметтеріне сенсек, 2019 жылы республикада тұтастай 798 мың бас шошқа тіркелген. Биыл бұл көрсеткіш 813 мыңға жетіп отыр. Демек, былтырғымен салыстырғанда өсім 1,8% деңгейінде байқалды. Аталған кәсіп түрі Ақмола, Алматы, Ақтөбе, Солтүстік Қазақстан, Қарағанды, Павлодар, сол секілді Шығыс Қазақстан облыстарында кеңінен тараған.
Түйе мен жылқыға бірдей
Субсидия мәселесі қоғамда және әлеуметтік желілерде кеңінен талқыланып жатқандықтан елімізде мал шаруашылығына қандай субсидиялар қарастырылғанын, оның ішінде жылқы, сондай-ақ басқа да түлік түрлеріне белгіленген мемлекеттік қаржылай қолдауды нақтылап білгенді жөн көрдік.
Құзырлы органның мәліметтеріне сәйкес, ірі қара малдың асыл тұқымды аналық басына 15 мың теңге қарастырылған. Етті және етті-сүтті асыл тұқымды бұқаны күтіп-бағуға 100 мың теңге белгіленсе, ТМД, Аустралия, АҚШ, Солтүстік және Оңтүстік Америка, Еуропа елдерінен импортталған ірі қараға 225-300 мың теңге көлемінде субсидия төленеді.
Етті құс шаруашылығы бойынша асыл тұқымды тәуліктік балапан сатып алуға 600 теңге және жұмыртқалы құс шаруашылығы бағытында тәуліктік балапан сатып алуға 60 теңге беріледі.
Ата кәсіп, атап айтқанда қой шаруашылығына тоқталсақ, асыл тұқымды аналық басына 4 мың теңге субсидия белгіленген. Асыл тұқымды қошқарды күтіп-ұстауға 10 мың теңге төленеді. Шет елден сатып алынған асыл тұқымды қошқарға 150 мың теңге қарастырылып отыр.
Жылқы және түйе шаруашылығында жағдай ұқсас десек те болады. Айталық, сатып алынған асыл тұқымды айғырға 100 мың теңге көлеміндегі қаржылай қолдау беру айқындалған. Түйеге берілетін соманың мөлшері де дәл сондай.
Дауға айналған «талпақ танауға» келсек, оның асыл тұқымды түріне 140 мың теңге төленетіні рас. Ал оның селекциялық және асыл тұқымды жұмыстарын жүргізуге 40 мың теңге беріледі.
Асылдандыруға қаражат бөлінбейді
Қазақстан ауыл шаруашылығы ғылым академиясының академигі Нәбидолла Кикебаевтың айтуынша, жылқы шаруашылығының шатқаяқтауына негізгі себеп – асылдандыру жұмыстарының жоқтығы. Селекциялық бағытты арттыру үшін кәсіби мамандарды тарту қажет дейді сарапшы. Жылқыға бөлінетін субсидияның көлемі мардымсыз болғандықтан ғалымдардың да аталған салаға тартылуы төмен.
«Еліміздегі ғалымдардың басын қосып, селекциялық орталық ашу қажет. Экспортқа бағытталған асыл тұқымды жылқыларға басымдық беріліп, жем-шөп пен күтіп-бағуға емес, нақты асылдандыру жұмыстарын жүргізуге қаражаттың бөлінуін міндеттеп қою керек. Қазір бұрынғы жылқы зауыттары атқарған жұмыстарының ырғағымен келе жатырмыз. 30 жылда бірде-бір нақты жұмыс атқарылған жоқ. Өйткені барлығы жекеменшікке өтіп, олар қолдаусыз қалды. Мысалы, бұрын жылқы зауыттарында ғалымдар жұмыс істейтін. Олардың алдына үлкен міндет қойылатын. Оның нәтижесі көп күттірмейтін. Бүгінде селекционер ғалымдардың алды зейнет жасында. Енді олардың ісін жалғастыратын жастар аз. Жоғары оқу орнын аяқтаған мамандардың өзі бұл салаға көп беттей бермейді. Осы сабақтастықтың арасы үзіліп қалса, он жылдан кейін жағдайымыз мүшкіл болатыны күмәнсіз», деді Н.Кикебаев.
Демек, мал шаруашылығы бағытында субсидия бөлу тәртібі тепе-тең дәрежеде сақталмайды. Мұндай теңсіздіктен кейін жылқыны өсіру ісі қайдан дамысын?!
«Субсидияны бөлген кезде, шошқа шаруашылығына аналық басына, асылдандыру жұмыстарына белгілі бір сома төленеді. Жылқыға келгенде, мұндай ақша қарастырылмайды. Егер де жылқы шаруашылығындағы селекциялық жұмыстарға субсидия беру пәрмені шықса, ғалымдар бұл салаға келе бастайды. Шаруа қожалықтарындағы жұмыс жанданады. Сөйтіп ғалымдар да көбейеді, жастардың да қызығушылығы оянады. Басқа амал жоқ. Неге десеңіз, бұрынғыдай салалық институттар жоқ. Бір-екі жоғары оқу орнында дәрістер оқытылып, сонымен шектеледі», деді ғалым.
Ресейдің Қазақстандағы Сауда өкілдігінің мәліметіне сәйкес, көршілес мемлекеттен елімізге жыл сайын 200 тоннадан астам жылқы малы және оның еті экспортталады. Бұл саладағы тағы бір проблеманың бетін ашып отыр. Тізбектей берсек, мал шаруашылығы бағытында кезек күттірмейтін мәселе аз
емес.
P.S. Жылқыны алғаш қолға үйреткен қауымның өкілі болсақ та тұлпардан торай озған заманда өмір сүріп жатырмыз. Шындығы осы. Сақара сәйгүлігінің даланы «талпақ танаумен» бөлісуге мәжбүр екені төрт түліктен басқаны мал деп білмейтін қазақты қынжылтатыны даусыз. Сондықтан ата кәсіп қолдауды ауадай қажет етеді.
