Суретті түсірген Ерлан Омар, EQ
Біз алыстан орағытып отырған қай жер дейсіз ғой, ол – қасиетті Ұлытау. Өзіміздің Ұлытау. Ұлы тау болғанда да ежелгі бәдіздік пен бүгінгі һәм ертеңгі тарихтың мәңгілікке сыр шертер мұнарасы, қазақ халқының құндағында құндылығы тынымсыз тыпырлап, сәби рәуіштегі рухизаты бұлқынған бесігі, «көшпелі халық мәдениетінің, дала өркениетінің алтын кіндігі». Бір-ақ ауыз сөзбен айтқанда, жер мен көктің арасында тарихы қобырап, қопсып, бұрқырап жатқан ашық мұражайы іспетті.
Аңызға сүйенсек, Шыңғыс хан заманында өмір сүрген қазақтың төбе биі Төбейұлы Майқының Алаш баласының еншісін осы жерде бөліп бергені айтылады. Осындайда мұндай аңызға бергісіз деректі ақиқаттан дегіңіз-ақ келеді. Неге өйтпессіз: дәл осыдан шамамен бес-алты ғасырға жуық уақыт өткенде қазақтың атақты үш биі – Төле, Қазыбек, Әйтеке билердің баба биігіне бас игендей, сол биіктен береке тілегендей болып бас қосып, жоңғарға қарсы соғыс ұйымдастыруды ойласқаны әсте тегіннен болмаса керек. Оның үстіне осы соғыс қазақтың ел болып қалуы мен қалмауының тарихи шешімі сияқты еді. Нәтижесінде Бұланты-Білеуті өзендері аралығында болған ұрыста қазақтар басым түсіп, бұл шайқас тарихта «Қалмақ қырылған» немесе «Бұланты шайқасы» деген атпен қалған болатын.
Шыңғыс хан демекші, осы Ұлытаудың бойында сол Шыңғыстың ержүрек, абадан ұлы Жошы өз ұлысын орнықтырды. Алтын Орданың керегесін керді. Тарихтан әділ, тарихтан турашыл шежіреші болса қане. Сол тарих бүгін Жошының күмбезі болып күмбірлеп: «Аяғыңның астында Жошы ұлысы жатыр», – деп тұр.
Сірә, мұндайда айызың қана айтсаң ала таңға таусылмайтын Ұлытауда ізі қалған алып тұлғалар тарихының алақандай бетке сыймасы да – екібастан. Соны ескеріп, алдыңғы ұлы перзенттер секілді осы тауға тағдыры ыстық баһадүр бабалар есімін қысқаша атап өткенді жөн көрдік. Жошы ханның ұлы Батудың, Ақ Орда билеушісі Орыс ханның, Алтын Орда билеушілері Едіге мен Тоқтамыстың, Әмір Темірдің, Керей мен Жәнібек, Қасым мен Абылай хандардың, Нұралы ханның, Кетбұға, Барақ, Көшім, Әбілқайыр, Ақжол, Бөгенбай, Қабанбай, Шақшақ Жәнібек, Кенесары ханның, тағы басқа ұлы бабаларымыздың Ұлытауда болғандығы тарихи оқиға деуге болады.
Ал жиырма жеті мемлекетті жаулап алып, «Азияның арыстаны» атанған Әмір Темір де осы өңірге арнайы ат шалдырыпты. Бұл туралы ұлы қолбасшының тарихшысы Шарафадин Әли Иезди өзінің еңбегінде: «Темір Ұлытауға келгенде алдымен сол таудың басына шығып, төңірегіндегі көк жасыл дала мен көксеңгір тауларға ұзақты күнге телміре қараумен болды. Содан соң әскерін жинап, сол жерден үлкен құлпытас орнатуға бұйрық берді. Бармағы майысқан шеберлер осынау сәтті оқиғаның болған күнін тасқа қашап жазып, ұзақ жылдарға жететін мәңгілік ескерткіш қалдырды», деп жазады. Тарихи жазбада меңзелген бұл үлкен тасты Кеңес заманында ұлтымыздың ардақты перзенті Қаныш Сәтбаев тапқан болатын. Мұнан соң мұндай құнды жәдігерді сөйлеткендердің қатарында қазақтың атақты тарихшысы Әлкей Марғұлан болыпты. Сол тастағы жазу ғалымдар зердесімен «Тарихтың жеті жүз тоқсан екінші қой жылы. Жаздың ара айы. Тұранның сұлтаны Темір бек жүз мың әскерімен Тоқтамыс ханға соғыспаққа жүреді. Бұл жерден өтіп бара жатып, белгі болсын деп осы жазуды қалдырды. Тәңірі нәсіп берсін. Иншалла, Тәңірі бұл кісіге рақым қылып, барша адам есіне алып жүрсін», деп оқылыпты. Міне, бұл жер Ұлытаудың тас үйілген атақты Алтыншоқысы еді.
Осыдан соң бұл таудың қазақ көкірегінен алған орнының қаншалық биік екені жайлы сөз айтудың өзі тым артық. Егер де бір жердің тарихи мән-маңызы сол жер атауына байланысты түрлі аңыз деректермен қоса тарихи төл мұраларының байлығына да тіке тәуелді десек, онда да Ұлытаудың шын мәніндегі ұлы тау екені ақиқат. Өйткені бұл өңірде қазірдің өзінде 800-ге тарта тарихи мұра бар екені анықталған. Ал атақты ғалым Әлкей Марғұланның зерттеулерінде (сол тұста) Ұлытау өңірінде 2000-нан аса балбал тас бар делінсе, қазір содан қалғаны отыз-қырық шақты көрінеді. Қаншама жоғалту десеңізші?! Мұнан соң қазірдің өзінде 800-ге тарта тарихи мұра болған жердің әуелгі қойнауы қалай сыңсып тұрғанын ойлай беріңіз...
Мұның бәрі қойнауынан Менделеев кестесі элементтерінің көбі табылған, «кең құшағына Еуропаның Швейцария, Голландия, Дания тәрізді елдерін сыйдыра алатын», төсінен ғарышқа кеме заулаған осы бір даланың әруақытта да ұлтымыз үшін қасиетті мекен екенін аңғартатындай. Ендеше, қазақтың ұлы ғалымы Қаныш Сәтбаев: «Орыстарға Кремль қандай қадірменді болса, меніңше, Қазақ елі үшін Ұлытау да соншалықты қастерлі», деп бекер айтпаған.
Сол себепті де, Ұлытау ұлтымыз үшін қашанда киелі жерден саналды. Тіптен оның айқын дәлелі – осы жерде бағзыдан «Хан ордасы» атанған тарихи орын сақталып келді. Сол арқылы ертеден қазақтың хандарына осы жерде құрмет көрсетілді. Әрі қалың қауым тек сонда ғана болашақ ел басқарушыны ақ киізге көтеріп, хан тағына отырғызыпты. Естеріңізде болса, бұл дәстүр 1993 жылы қайта жаңғырған болатын. Елбасы арнайы Ұлытауға барып, «Хан ордасына» соққанда бабалар дәстүрі ырым етілді. Әрі осы жылы бұл жерді Қазақстан халқының бірлігі монументін орнататын жер ретінде таңдап алған болатын. Бұдан бөлек, Нұрсұлтан Назарбаевтың 2014 жылы Ұлытаудың төрінде елдің бүгіні мен ертеңі жайлы ой-толғамын жария етті. Әрі осы сұхбатында: «Қазақтың ен даласының қай шетіне барсаң да осындай қасиетті жерлер табылады. Шығысқа барсаң – Берел қорғаны бар, Орталыққа келсең – қалмақтармен соғысқан Аңырақай шайқасы өткен жер бар. Батысқа барсаң – Алтын Орданың хандары тұрған Сарайшық сияқты қасиетті мекен бар, Оңтүстікке барсаң – Түркістан тұр. Қазақстанда осындай қасиетті жерлер көп. Дегенмен, Ұлытаудың орны бір басқа. Біздің жастарымыз оны біле бермейді», – деуінің өзі Президенттің Ұлытау жерінің киелілігіне шексіз, шүбәсіз сенетінінен еді.
Егер сіз классик жазушы Ілияс Есенберлиннің «Алтын орда» трилогиясын оқыған болсаңыз, сонда Едігенің соңғы шайқаста отыз жерінен жараланып, атының жалын құшып тұрып, қасындағы жалғыз немересі Оқасқа: «Жақсы ит өлімтігін көрсетпей өлуші еді, ең болмаса өлімтігімді көрсетпей өлейін, бір-екі жігіт тауып алып, мені Ұлытаудың басына апарып тастаңдар. Ең болмаса Алтын Орданың асқар тауының басында жан берейін...», – дейтіні бар емес пе?
Айтыңызшы, ендігі ұрпақ бұл тауды Едігедей сүйе ала ма?!
