Егіншілік, бау-бақша шаруа­шы­лығы саласы бойынша жақсы көр­сеткіштерге ие ауданда еліміз­де­гі жы­лы­жайлардың жалпы көлемі­нің 42 пайызы, ал облыстағы жылы­жай­лар­дың 63 пайызы тиесілі. Аумағы 696,8 гектарға жеткен жылыжайлар­дан бірінші айналымда 64 860 тонна көкөніс жиналып, саудаға шығарылды. Дегенмен оңтүстік қақпа саналатын, шекара шебіндегі ауданда ауыз су, мектеп, сапалы интернетпен қамту сынды өзекті мәселелер баршылық.

Қазақстан мен Өзбекстан арасын­дағы 14 мың шақырымдық шекараның 206,7 шақырымы Сарыағаш ауданы­ның бойында. Яғни, Сарыағаш ауданы Өзбекстан Республикасының Қы­бырай, Ташкент, Занги-ата, Жаңа жол және Шыназ секілді 5 ауданымен ше­каралас. Шекара бойындағы аумақ­та аудан халқының 80 пайызы шо­ғыр­ланған. Көршімен бәсекенің нәти­жесіне тоқталармыз, алдымен осыдан үш жыл бұрын «Egemen Qazaqstan­da» көтерілген бір мәселеге назар ау­да­райық.

Де факто – қазақстандық, де юре – ешкім емес…

«Шекаралық аудандағы Бағыс, Хиебан (бүгінде Кескен), Достық елді мекендерінде ең өзекті де, жылдар бойы шешімін таппай келе жатқан мәселе бар. Соның бірі – Бағыстағы жағдай бүкіл елге жақсы мәлім. 1285 тұрғыны, 210 отбасы бар Бағыс елді мекеніндегі жер мәселесі 2001 жылғы 16 қарашада жасалған Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы мемлекеттік шекара туралы шарт күшіне енбеуіне байланысты шешімін таппай отыр. Сондықтан Өзбекстаннан өткен жерлерге кадастрлық нөмір берілмеуде. Қазақ ауылы әлі күнге Қазақстан картасына енбеген. Салдарынан шекаралы аумақтағы тұрғын үйлерге берілген мемлекеттік актілер заңсыз деп танылып, жергілікті жұрт әлеуметтік құжаттарды да ала алмай қалған. Елді мекендегі 210 үйдің 17-сі ғана Қазығұрт ауданына тіркелген. Осы секілді жағдай Құркелес ауылдық округінің Хиебан елді мекенінде де орын алып отыр. Ондағы 18 үйдің 116 тұрғыны «ауада ілініп» тұр. Яғни қолдарында Қазақстанның жеке куәлігі бар болғанымен, мекенжайы жоқ. Сарыағаш ауданында болғанымызда Хиебанға барып, осы мәселе бойынша тұрғындардың пікірін тыңдадық.

«Құжат, жеңілдіктер қажет болған­да «мой адрес не улица, не дом...» деген өлеңді еске аламыз. Түсіністікпен қарайтын әкімдердің, ауылдастардың барына шүкір», дейді тұрғындар.

«Мен 1999-2004 жылдары делимитациялау және демаркациялау жөніндегі үкіметтік комиссияның жұ­­мыс тобына мүше болғанмын. Ол кезде аудан әкімінің бірінші орынбасары едім. Мынау тұрған шекара, көк бағана ортада тұр, – деді бүгінде зейнеткер Исақ Оспанов шекаралық белдеуді нұсқап. – Содан бері қарай 30 метр шекара қоршалған. Бүкіл шекара бойындағы 30 метр қашықтыққа 2007 жылы мемлекеттік акті берілген. Шекарадан бері 32 гектар суармалы жер бар. Қазақстан жағында. Сол 32 гектардан беріректе үйіргелік жер­лерімен 18 үй орналасқан. 2008 жылдан бастап мына 32 гектар жердің барлығына азаматтарға мемлекеттік акті берілді. Алайда 18 үй оны ала алмайды. Қазір қолдарында Қазақстан Республикасының жеке куәлігі бар. Басқа ешқандай құжаты жоқ. Тіпті, мекенжай анықтамасын ала алмайды. Өзінің тұрған үйіне мемлекеттік акті ала алмай отыр. Ешқандай жеңілдік жоқ. Бұл мәселе барлық тиісті мекемелерге айтылған. Бәрі біледі. Ше­шудің қандай жолы бар дейсіз ғой, айтайын. Аудандық мәслихаттың әкім­­дікпен бірлесе жасаған 2009 жы­лы шыққан қаулысы бар. Ол кү­шін жойған жоқ. Соны облыстық мәс­лихат бекітпей отыр. Облыстық мәс­ли­хат бекітіп, қаулы шығарып берсе болды, бар мәселе шешімін табады». Бағыс пен Хиебандағы жағдай ұқ­сас. Ал Достық елді мекеніндегі 13 тұрғын үй мен 1 коммерциялық нысан мемлекеттік шекара белдеуінде қалып отыр. Үкіметтің 2014 жылғы №356 қаулысына сәйкес мемлекеттік шекара белдеуі 100 метр қашықтық деп белгіленуіне байланысты», деп жазыппыз «Оңтүстік қақпа еліміз туралы оң пікір қалыптастыра ала ма?» атты мақаламызда («Egemen Qazaqstan» 25 сәуір, 2017 жыл). Үш жылдан астам уақыт өтті, аталған мәселе шешімін тапты ма? Бұл сұрақты біз аудан әкім­дігіне жолдаған едік. Сарыағаш ауданы жер қатынастары бөлімінен төмендегідей жауап алдық:

«Қазақстан Республикасы мен Өзбекстан Республикасы ара­сын­дағы Қазақстан-Өзбекстан мемле­кеттік шекарасы туралы шартты бекіту туралы» Қазақстан Рес­пуб­ликасының 2003 жылғы 2 шілде­дегі заңымен бекітілген екі ел ара­сындағы Қазақстан-Өзбекстан Мем­лекеттiк шекарасы туралы шарт бо­йынша (Сарыағаш ауданымен шек­тесетін бөлігіндегі) Өзбекстан Рес­публикасына қарасты болған Бағыс және Кескен (бұрынғы Хиебан) елді мекендері тұрғындарымен Қазақстан Республикасына өткен. Алайда Мем­лекеттік шекараны демаркациялау жұмыстары бүгінгі күнге дейін то­лық аяқталмауына байланысты тұр­ғын­дардың тұрып жатқан тұрғын үйлері мен үйіргелік жер учаскелерін заң­дас­тыру мәселесі шешімін таппай отыр.

Осыған байланысты жоғарыда көрсетілген елді мекендердің жер­лерін Сарыағаш ауданының шекарасына қосу мақсатында Сарыағаш ауданы әкімдігі (29.03.2019 жылғы №131 қаулы) мен Сарыағаш аудандық мәслихатының (28.03.2019 жылғы №36-348-VI шешім) бірлескен шешімі қабылданып, түпкілікті шешім қа­был­дау үшін (05.04.2019 жылғы №1303 хат) Түркістан облысы әкімдігі мен Түркістан облыстық мәслихатының қа­рауына ұсынылған. Мемлекеттік ше­караны демаркациялау жұмыстары толық аяқталғаннан кейін Бағыс жә­не Хиебан елді мекендерін Сары­ағаш ауданының шекарасына енгі­зу жұ­мыстары жүргізілетін болады. Атал­ған мәселе облыс және аудан басшылығының тікелей бақы­ла­уын­да». Яғни бұл мәселе әлі толық ше­шілмей отыр.

600 орынды мектепте 2 мыңдай оқушы білім алады

Шипалы суымен танымал Сары­ағаш ауданында тұрғындарды таза ауыз сумен қамту өзекті мәселенің бірі болып отыр. Дегенмен бұл ба­ғыт­та атқарылып жатқан жұмыс аз емес. Мысалы, биыл 7 айда Тегісшіл және Мәдениет елді мекендеріне құ­бырлар жүргізіліп, 38 немесе 53,5% елді ме­кен таза ауыз сумен қамтылды. Жыл­дың соңына дейін қосымша 3 нысанның құрылысын аяқтап, таза ауыз сумен қамтылған елді мекендер санын 41 немесе 57,7%-ға жеткізу жоспарлануда. Қазіргі таңда 2 елді мекенді таза ауыз сумен қамтамасыз ету нысандарының құрылысын жүргізу үшін қаржы бөлініп, мердігер анықталған. Құрылыс жұмыстары тамызда басталды, нысан 2021 жыл­ға өтпелі. Аудан әкімі Мұхит Отар­шиевтің бастамасымен жергілікті бюджеттің құрылым тәртібіне өзгеріс енгізілген. Ауылдардағы жол, мектеп, су, мәдениет, жарықтандыру, газ, абаттандыру сынды мәселелерді електен өткізіп, басым бағытты таңдау үшін ауданның ситуациялық картасы жасалған.

«Сол ситуациялық картада аудан­ның тыныс-тіршілігі толығымен кө­­рініс табады. Мысалы, мектепке бай­ланысты алсақ, әр ауылдық округте қанша бала, оқушы бар? Қан­ша мектеп, қанша балабақша жұмыс істейді? Келесі жылы мек­теп та­бал­дырығын аттайтын балақай­лар­дың саны қанша болады? Осының бәріне жауап іздейміз. Биыл проблема жоқ болғанымен, келесі жылы қиын­дық туындауы мүмкін. Өйткені Сары­ағаш – демографиялық өсімі жо­ғары аудандардың бірі. Дұрыс жоба­ла­масақ, мектепке оқушы сыйдыра алмай үш ауысымда оқуы да ғажап емес. Бұл бір ғана мысал. Басқаларын да осылай ситуациялық картаға қарап, алда атқарар жұмысты жоспарлаймыз», дейді Мұхит Отаршиев.

Мектеп демекші, жуырда Жарты­төбе ауылдық округіне қарасты Дос­тық ауылында жаңа мектептің құры­лысы басталды. Аудан әкімі тұр­ғындарға есеп беруге келгенде жұрт жиылып, 21 жыл бұрын асарлатып салынған, құлағалы тұрған мектептің жайын айтқан еді. Мұхит Баймұханбетұлы қабырғалары ағаш тіреулермен сүйелген ескі мектепті көріп, сол жиында-ақ жаңасын салуға уәде берген-ді. Ол орындалды, келер жылы ауылдың балалары жаңа мектепте оқитын болады. «Талай жылдан бері шешілмей келе жатқан мәселеміз еді. Өйткені Өзбекстанмен шекарамыз бекітілгеннен кейін амалдап, асарлатып салып алған мектебіміз апат­ты жағдайда. Жанайқайымызға құлақ асқан аудан әкіміне, оны қол­дап-қуаттаған облыс басшыларына алғыстан басқа айтарымыз жоқ», дейді ауыл тұрғыны Бақыт Айтөреев.

Иә, ауданда демографиялық өсім жоғары. Оқушылар қатары жыл са­йын 4-5 мыңға көбейетіндіктен де мектепке деген сұраныс арта түсуде. Мы­салы, аудан орталығындағы Са­мал ша­ғын ауданының балалары мек­теп­ке сыймайды, 600 орынды білім беру мекемесінде 2 мыңдай оқушы оқиды. Кейбірі алыс болса да күре жолдың арғы бетіндегі білім беру мекемесіне қатынайды. Бұл орайда аудан әкімі Мұхит Отаршиев үш ауысымда оқытудың алдын алу мақ­сатында 900 орынды жаңа мек­теп салу туралы ұсынысын облыс бас­шысы Өмірзақ Шөкеевке жет­кіз­ген екен. Ұсыныс қолдау тауып, жаңа мек­тептің қазаншұңқырын қазу жұ­мыс­тары басталып кетіпті. Сондай-ақ құрылысы былтыр басталған Жі­бек жолы ауылдық округінде мек­теп­тегі қосымша ғимарат жақында пай­­далануға берілмек. Ал Жылға ауыл­дық округіндегі мектептің құ­ры­лысын келесі жылдың бірінші тоқ­санында аяқтау жоспарланған. Осы арада айта кетелік, интернетпен қамту, әсіресе оның сапасына қатысты ауданда мәселе көп. Ал 6 елді мекенде мүлдем интернет жоқ. Бұл орайда аудан әкімдігі «Қазақтелекомның» мамандарымен бірлесе ауылдық жер­лердегі интернетпен қамтуға қа­тысты мәселелерді анықтап, шешуге бел буып отыр. Инвесторлар тауып, ауылдарға арнайы 4G нүктесін қою бағытында жұмыстар басталған.

Бәсекеге қабілеттінің бәсі биік

Сөз басында айтқанымыздай, көк­тем шыға дала жұмыстарын бастап ерте оянатын аудан диқандары көрші елдегі шаруалармен бәсекеге түскен. Яғни көрші өзбек ағайындардың өні­­мі келмей тұрып көкөніс, жеміс-жидекпен облыс, ауданды қамтамасыз етуге тырысуда. Сондай-ақ бір алқап­тан үш өнім алу жобасы кеңінен қол­ға алынып отыр. Бүгінде 404 шаруа қожалығы қолдаған, жалпы егіс көлемі 921 гектар болатын инновациялық жоба іске асырылуда. Нәтижесінде 36 704 тонна бірінші өнім жиналды. Екінші өнімді жинайтын күн де жақын. Жалпы, ауданда бірінші жар­тыжылдықта 31 844 млн теңгенің өнімі өндірілген, оның 11 634 млн теңгесі мал шаруашылығына, 20 210 млн теңгесі өсімдік шаруашылығына тиесілі. Ауыл шаруашылығының не­гізгі капиталына биылғы 6 айда 1,2 млрд инвестиция тартылып отыр.

Сарыағаш ауданы ауыл шаруашы­лығы ғана емес, шипалы суы­мен де танымал. Әрине, пандемия шипа­жай­лардың жұмысына кері әсерін тигізді. «Дегенмен шипажайларға жеңілдіктер жасалып, санитарлық ша­раларды күшейту жұмыстарын жал­ғастыруға мүмкіндік берілді. Былтыр шипажайларға 720 мыңнан аса адам келген. Биыл 140 мыңдай азамат демалады деп жоспарлағанбыз. Өкінішке қарай, пандемияның әсерінен ол меже орындалмай отыр. Бірақ соның өзінде биыл 100 мыңнан аса азамат шипажайларға келіп демалады деген болжам бар», дейді Мұхит Отаршиев.

Сондай-ақ тұрғындардың тұрмы­сын жақсарту бағытында табиғи газбен қамту мәселесі де басты назарға алынған. Бұл орайда ауданның 71 елді мекенінің 37-сі немесе 52,1%-ы «көгілдір отынмен» қамтылған. Қам­тылмай тұрғаны 30 елді мекеннің ішінде шалғайда орналасқан эконо­микалық жағынан тиімсіз 4 ауыл бар.

Түркістан облысы