Осы мәселені Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» атты Қазақстан халқына Жолдауында да көтерді. «Заң үстемдігі орнықпаса жəне азаматтардың қауіпсіздігіне кепілдік берілмесе, əлеуметтік-экономикалық дамудың бірде-бір міндеті табысты жүзеге асырылмайды. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» – бұл, шын мəнісінде, «Əділетті мемлекет» құру тұжырымдамасы. Азаматтардың мəселелерін тыңдап, көріп қана қою жеткіліксіз. Ең бастысы – дұрыс жəне əділ шешім шығару қажет. Азаматтар мүддесіне қызмет ететін мемлекеттің жаңа стандарттарын əзірлеу үшін көп жұмыс атқаруымыз керек», деді Қ.Тоқаев. Мемлекет басшысының айтуынша, құқық қорғау жəне сот жүйелеріне негізгі рөл жүктеледі. Яғни Жолдаудың басты мәні модернизация, соның ішінде құқық қорғау саласын жаңғырту деп айтуға болады. Бұл қадам еліміздің заңнама, құқық салаларында жасалып жатқан өзгерістердің логикалық жалғасы саналады.
Бүгінде Қазақстан халықаралық қылмыстық әділеттілік индексі бойынша 58-орынға тұрақтап тұр. Алайда құқық қорғау органдарының жұмысында айыптау үрдісі әлі де басым. Яғни сот ісін жүргізудің тиімді моделінсіз қылмыс мәселесіне қатысты сапалы саясат ұстану мүмкін емес. Сондықтан азаматтардың өмірін, құқығы мен бостандығын қорғауға бағытталған күрделі функционалдық өзгерістер қажет. Тәуелсіздік жылдары елімізде осы саланың жұмысын түрлендіруге қатысты халықаралық тәжірибеде қолданылатын бірқатар жекелеген өзгерістер енгізілді. Солай бола тұра, қылмыстық іс жүргізуімізде Кеңес өкіметінің құқық жүйесінен қалған сарқыншақ әлі де бар. Мемлекет басшысы атап өткендей, құқық қорғау жүйесінің жұмысында бұрынғы дағды бойынша айыптауға бейімділік басымдау болып тұр.
Қоғамдық пікір де осы ойды ұштайды. Азаматтар көп жағдайда қылмыстық жауапкершілікке негізсіз тартылады. Тиісінше, құқықтары да бұзылады. Сондықтан қозғалған істің көбісі сотқа дейінгі тергеу амалдары кезінде азаматтарды ақтау негіздері бойынша тоқтатылып келеді. «Себебі қылмысты ашумен айналысатын және іс бойынша негізгі шешімдер қабылдайтын қызметкерлер бір органда орналасқан. Президенттің айтуынша, істің тоқтатылуына екінші себеп, прокурорлық қадағалау саласының заңнамалық әлсіздігі», деп отыр Бас прокурордың орынбасары Марат Ахметжанов.
«Қасым-Жомарт Кемелұлы еуропалық мемлекеттердің үлгісі бойынша үш буынды жүйені енгізуге көшуді бастауды тапсырды. Президент Әкімшілігі жанынан арнайы комиссия құрылды. Үш буынды модельде полиция, прокурор және сот өкілеттіктері нақты бөлінген. Біріншісі – қылмыстарды анықтаумен, ашумен және дәлелдер жинаумен айналысады. Қудалау органдары қылмыс пен кінәні дәлелдегеннен кейін істі прокурорға жібереді. Ол өз кезегінде, объективті түрде қарайды, дәлелдемелер базасын, баптың дұрыс қолданылғанын тексереді. Түпкілікті үкімді сот шығарады. Бұл азаматтардың құқықтарын сақтаудың өзіндік фильтрі және кепілдіктері. Мемлекет басшысының тапсырмасымен келесі жылы 1 қаңтардан бастап біз осы үлгіге көшуіміз керек. Бұл басты процессуалдық шешімдерді, қылмысты анықтау мен оны тергеуден тәуелсіз орган қабылдайтын формат», дейді М.Ахметжанов.
Оның айтуынша, үш буынды модельге көшу мүмкіндігі сонау 2014 жылы қарастырылыпты. Алайда бұл бастама тек ұсыныс сатысында қалып қойған көрінеді. Бәлкім, осыдан алты жыл бұрын мұндай қадамға барудың реті де, уақыты да келмеген болар. Ендігі күні Жолдауды тиімді жүзеге асыру жұмысы жүйелі қолға алынғанға ұқсайды. Мәселен, жуырда Бас прокурор Ғизат Нұрдәулетов Павлодар облысына барып, сотқа дейінгі тергеп-тексеру сатысындағы негізгі шешімдерді келісу бойынша қанатқақты жобаның іске асырылу барысымен танысты.
Бұл жоба Президенттің Жолдауында айтылған азаматтардың конституциялық құқықтарына әсер ететін шешімдерді 2021 жылдан бастап прокурорлармен келісу туралы тапсырманы орындау аясында енгізілуде. Қанатқақты бастама барысында келісу электронды форматта жүргізіледі. Бұл қадам өз кезегінде құқық бұзушылықтардың дереу жолын кесуді қамтамасыз етіп, жазықсыз азаматтарды қылмыстық процесс шеңберіне тартуға жол бермейді. Қазіргі уақытта мұндай механизм Павлодар және Шығыс Қазақстан облыстарында сынақтан өткізілуде. Осы жылдың 1 қазанынан бастап оған еліміздің барлық өңірлері қосылады. Осыған байланысты аумақтық прокуратуралар басшыларына заңдылықты бұзудың жолын кесу және кінәлі адамдарды жауапкершілікке тарту жөнінде толық шаралар қабылдау туралы міндет қойылды.
Иә, 1 қазаннан бастап елімізде сотқа дейінгі тергеумен айналысатын барлық құқық қорғау органдары азаматтардың конституциялық құқықтарын қозғайтын істер бойынша негізгі іс жүргізу шешімдерін шығарудың электрондық форматына көшеді. Кез келген процессуалдық шешім шығарылғаннан кейін сотқа дейінгі тергеудің бірыңғай тізіліміне түсіп, қадағалаушы прокурорға да, қылмыстық процестің басқа қатысушыларына да көрінетін болады. Бұл қадам прокурорларға қабылданған шешімдердің заңдылығын уақтылы бақылауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ осы электрондық форматта бұзушылық анықталған жағдайда олар шешімнің күшін жоя алады.
«Біздің міндетіміз – азаматтарды қылмыстық процесс орбитасына тартуды азайту. Президент атап өткендей, елімізде кешеуілдеп қадағалау үрдісі әлі бар. Себебі қылмыстық істердің басым көпшілігі қағаз жүзінде жүргізіледі. Іс қағаз жүзінде жүргізілгендіктен құжатты қолдан жасауға, өзгертуге болады. Сондықтан қылмыстық процесті цифрландыру жұмысы – азаматтардың құқығын қорғау кезінде тиімді құралы болуға тиіс. Өздеріңіз білетіндей, 2018 жылдан бастап Бас прокуратура электрондық қылмыстық істі енгізуде. Қазірдің өзінде істердің 37%-ы цифрлық түрде тергеледі. Электрондық жүйеде манипуляция жасау және бұрмалау мүмкін емес», деп отыр М.Ахметжанов.
Оның айтуынша, электрондық материалдарды адвокаттар да қолдана алады. Жүйе полиция басшылығы мен қадағалаушы прокурорға істің тергеу барысын онлайн режімде бақылауға мүмкіндік береді. Жолдауда көрсетілген міндеттерді орындау үшін 1 қазаннан бастап республикадағы барлық сотқа дейінгі тергеу органдары осындай режімге көшірілмек.
Жыл санап еліміздегі қылмыстық құқық бұзушылықтардың саны айтарлықтай азайып келеді. Өткен 8 айда тіркелген қылмыстық құқықбұзушылықтардың саны былтырмен салыстырғанда 35%-ға аз. Оған ең алдымен Мемлекет басшысының өткен жылғы тапсырмалары негізінде заңның қатаңдағаны себеп болған сыңайлы. Мәселен, мас күйінде көлік жүргізгені үшін жауапкершілікті қатаңдату шаралары арқылы мұндай бұзушылыққа баратын адамдардың саны 30%-ға (17413-тен 12311-ге дейін) төмендеп отыр. Сонымен қатар жол апаты оқиғалары 26%-ға (7 093-тен 5 260-қа дейін), соның ішінде өліммен аяқталған жағдайлар 16%-ға (850-ден 712-ге дейін) азайды. Яғни елімізде заң үстемдігі орнап келеді деуге болады. Адамдар бірте-бірте құқық бұзуға құлықсыздық танытып келеді. Ол да қуантарлық жағдай. Бұл ретте Мемлекет басшысының биылғы Жолдауда белгілеп берген бастамалары да өз жемісін береді деп сенеміз.
P.S. Ең бастысы, отандастарымыз заң қатаңдайды, түрлі реформа жүргізіледі деп емес, осы қабылданған заңдар мен жүргізілген реформалардың жеме-жемге келгенде орындалу-орындалмауын ойлап алаңдайды. Қалтасы қалың қылмыскерлер құтылып, жазығы жоқ жарлы-жақыбайлар тұтылып қалмаса дейді. Педофилдер мен зорлық-зомбылық көрсетушілерді халықтық жазалауға беруді талап ететіні де – осыдан. Сондықтан қазақстандықтар Президент ұсынған үш буынды модельден үлкен үміт күтіп отыр.
