Хайпократияға жол жоқ!
Алайда оған қарап жатқан бұқара жоқ, кімнің жазылушысы көп – соған сөзі шындық, уәжі ақиқат деп сенеді. Өкінішке қарай, бұл үрдіске соңғы кезде әкім-қаралар да бой алдырған. Мұны блогерлерге ақпараттық насихат үшін қаржы бөлуді сәнге айналдырған басшылардан байқауға болады.
Әлеуметтік желідегі белсенді қолданушылардың мәселесіне үңілместен бұрын теорияға бір сәт назар салсақ. Өйткені сөзге тиек болған белсенді қолданушылар түсінігіне анықтаманы зерттеушілер әлдеқашан беріп қойған. Бұл жерде тек ескеретін бір жайт бар. Ғылыми негізделген «қоғамдық пікір көшбасшылары» деген теңеу мақалаға арқау болған жандарға қатысты айтылмаса керек. Соңғы уақытта белгілі бір аудиториясы қалыптасқан барлық желі қолданушысын пікір көшбасшысы дейтін болыпты. Мұнымен дауласуға болады. Себебі көшбасшы дегеніміз белгілі бір салада үздік атанған маман, сарапшы болуы керек. Ол адамның өз саласына қатысты пікірі жоғары бағаланып, назарға алынуы заңдылық.
Ал енді келіп әр мәселеге қатысты ойын ортаға сала беретін, белгілі бір тақырыпқа тұрақтамаған адамның пікірі қаншалықты құнды деген сауал туатыны да түсінікті. Мемлекеттік органдар да кейбір даулы мәселелерді осы тәсілмен шешуді жөн көреді. Оған бюджеттен әлеуметтік желіге деп бөлінген қыруар қаражатты мысалға келтіруге болады.
Мемлекеттік сатып алулар сайтына көз жүгіртсеңіз, жергілікті мекендердің жағымды бейнесін блогерлер арқылы қалыптастыру деген тапсырыстарды байқауға болады. Мәселен, Ұлытау ауданының ішкі саясат бөлімі ауданның имидждік контентін блогерлердің әлеуметтік желілердегі парақшаларында орналастыру жөніндегі қызметке 2 млн теңге бөлген. Ал Алматы облысының Дін істері басқармасы ақпараттық-түсіндіру жұмыстарына 3 млн теңге қаражат ұсынса, Алматы қаласының қоғамдық даму басқармасы дін саласындағы алдын алу жұмыстарына блогерлерді тарту үшін 10 714 285 теңге жұмсаған.
Сырдария аудандық ішкі саясат бөлімі де әлеуметтік желіде блогерлер арқылы аудан туралы оң қоғамдық-саяси пікір қалыптастыруға 1,3 млн теңге бөлген. Бұдан өзге блогерлерге арналған пресс-турлардан көз сүрінеді, бөлінген қаражат та әлдеқайда қомақты. Сол аймаққа келген қонақтардың үй иесі жайлы тек жағымды пікір жазатыны белгілі.
Енді мұндағы мәселе бұл шаралардың ұйымдастырылуы емес, блогерлер қатарына енген белсенді қолданушылардың сапасында болып тұр. Оларды кім, қандай талаптарға сүйене отырып таңдайтыны үлкен мәселе. Ал осындай шараларға бөлінген миллиардтар қаншалықты өзін ақтап жатыр? Есептеп, саралап жатқан мемлекеттік орган бар ма? Желге ұшқан ақшаның сұрауы кімнен? Жалпы, қоғамның пікірін бір адамның сөзімен қалыптастыруға тырысатын ұйымдардың қызметіне де жіті назар аудару қажет секілді. Жұмыс істеудің, нақты нәтижеге жетудің орнына, оны басшылыққа әдемілеп көрсетуден туындаған сұраныс болса керек бұл.
Ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев та осы жалаң хайп мәселесін халыққа жасаған Жолдауында көтерді емес пе? «Демократияның басты жауы – білімсіздік пен популизм. Осыны естен шығармаған жөн. Азаматтарымыз реформаларға қолдау білдіреді деп сенемін. Олар жаңа саяси мүмкіндіктердің арқасында қоғамда «хайпократияның» белең алуына жол бермейді деп үміттенемін» деген еді Мемлекет басшысы өз сөзінде. Әйтпесе сапалы жасалған еңбекке жарнаманың немесе насихаттың не керегі бар. Болмаса, өз ісін блогердің беделімен «безендіру» кімге керек? Ұрандату мен мақтангершілік дәуірі өткелі қашан. Әрине бұл сөзбен көпке топырақ шашудан, я әлеуметтік желіні қолданбайық деуден аулақпыз. Мемлекеттік бюджеттен бөлінген қаражаттың әр тиынына дейін сұрау болуы керек дегенді айтпақпыз.
Цойды «сойып салды»
Жалпы, пандемия кезінде Денсаулық сақтау министрлігінің, бұрынғы министрдің ақпараттандыру жұмысына бөлген қаражатының көлемі індеттен сансыраған халыққа «жығылғанға жұдырық» болып тиді. Мәселенің басы сонда шыққан еді. Халыққа жол тартқан хабарламалар елдегі жағдай тұрақты, барлығы бақылауда деген сарында болды. Ал шын мәнінде ауруханаларда орын таба алмай, емделетін дәрінің соңында сабылған жұртты көрдік. Осы жағдай-ақ «әдемі бейне» қалыптастыруға тырысқандардың жұмысы нәтижелі болмайтынын көрсетті емес пе?! Өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам екеніне тағы көз жетті және оның зардабын халық болып тарттық.
Әлқисса, блогерге бүйрек бұру деген қасиет жаңа министр Алексей Цойға да жат емес екен. Алматыда блогерлермен шай ішкен министрді сынағандар аз болмады. Журналистердің сауалына жауап беруге уақыт таппай жүрген министрдің бұл әрекеті көпті ренжіткен сыңайлы. Індетпен күрестің қалай жүргізіліп жатқанын халыққа БАҚ арқылы егжей-тегжейлі түсіндірудің орнына әлеуметтік желіге кездесу туралы бір хабар мен сурет ілетін таңдаулы «пікір көшбасшыларын» жинауды жөн көріпті. Бәлкім, бұл «халық үніне құлақ асатын мемлекет» деген тұжырымдамаға сай қоғам өкілдерімен кездесуді білдіре ме екен? «Аузы күйген үрлеп ішеді» деуші еді. Бұл өткен басшылықтың қателіктері ескерілмеді дегенді білдірмесе болар. Жалпы, бұл оқиға министрлік үшін тағы бір сабақ болған шығар. Өйткені халық нақты іс көргісі келеді. Жоғалған сенімді қайта қалыптастыру – министр Цойдың арқалаған міндеті. Ал министрлік алдағы уақытта мұндай имидждік шаралардың ведомствоның беделіне қарама-қайшы әсер етіп жатқанын да ескерер деп ойлаймыз.
PR саласының маманы Ақсұлу Санғали мұндай қаражатты, уақытты, ұйымдастыруды талап ететін таңғы астың орнына сол ресурстарды қолдана отырып, басқа тиімді жобаларды қолға алуға болатынын алға тартты. Оның айтуынша, қазір қоғамдық пікірді қалыптастыруда әлеуметтік желілердің орны аса маңызды. «Маман ретінде белгілі бір ұйымның, компанияның, тауардың не адамның пиарымен айналысамын. Қазір барлығымыз әлеуметтік желіде көп отырамыз. Сол себепті де блогерлермен жиі жұмыс істеймін. Блогерге тапсырыс жасаған кезде біз бұл нәрсені жасырмаймыз. Тіпті мұның жарнама екенін ашық айтып, аудиториясымен ашық сөйлесетін желі қолданушылары да бар. Ол өзінің шеберлігіне байланысты. Кейбір мәселеге қатысты жеке ойы сәйкес келмейтіндер бірден бас тартып жатады, керісінше пікірі сәйкес келетіндер де өз еркімен үн қосып тұрады. Былай қарағанда ол кісілердің жеке аккаунты болғандықтан мынаны жаз деп талап та қоя алмайсың», дейді А.Санғали.
Әрине, демократиялық қоғамда біреуді шектеуге хақымыз жоқ. Алайда миллиондаған аудиторияға ақпарат тарататын адамның жауапкершілігін, қоғамдағы рөлін кім анықтайды? Технологияның дамуымен осындай мәселелердің туындайтыны тағы бар. Мұның барлығы адамзатқа таңсық. Заңды не моральдық тұрғыдан әлі реттелмеген тұстары көп. Сол себепті де жоғарыдағыдай мәселелер туындап жатады. PR маман жұмыста, ең алдымен, блогерлердің аудиториясына мән берілетінін айтады. Кейбір қолданушылар әлеуметтік желіде оқырмандарын бот арқылы көбейтіп алады, олардың аудиториясы – саны бар, сапасы жоқ. Блогерге қойылатын басты талап – оқырмандарының белсенді болуы. Тапсырыс алғысы келетін блогер жазылушыларын түрлі тәсілмен қызықтырып отыруға тырысады. Осылайша әлеуметтік желіде соңғы кезде ақша тарату танымал болып келеді. Көп аудиториясы бар адамдардың лотерея ойнатуы, түрлі алаяқтық әрекеті де үлкен тақырыпты қаузауға себеп. Одан бөлек қоғамда құқық қорғау органының шарасынан емес, «блогердің» бопсасынан қорқатын басшылардың барын жақында Түркістан облысында ұсталған алаяқ «блогерлер» көрсетті. Дәл осылай технологияның тылсымын түсінгендер білгенін жасап жүре бере ме?
Бүгінгі әңгімеге арқау болған азаматтық позициясы жоқ, сілтеген тақырыпқа қалам тербейтін, жеке бір тұлғаның мүддесін жоғары қоятын не шалыс кеткен басшыны ақтауға келетін «адвокат» блогерлер тақырыбы бұдан да терең. Бұл мәселенің бір ұшы қоғам болып жоюға тырысып жүрген жемқорлыққа да келіп тиеді. Кез келгеннің қолшоқпарына айналмай, блогерлік кәсібін адал атқарып, салмақты ой мен тұшымды пікір айта білетін, халықтың мұң-мұқтажын өзінің жеке мүддесінен жоғары қоятындардың қатары көбейсе дейміз.
Сонымен біз блогер деп атап жүрген желі қолданушыларының басы неге үнемі даудан арылмайтынын саралап көрдік. Жүз мыңдаған адамды аузына қаратқан олардың қоғамдағы беделі күннен күнге түсіп келе жатқандай көрінеді. Жариялаған хабарынан «тапсырыстың иісін» немесе өзге біреудің мүддесін қорғау ниетін оңай аңғаруға да болады. Ол үшін көріпкел болудың қажеті жоқ. Әлеуметтік желінің кереметі де осы – барлығы ашық, көз алдыңда. Қолданушылар қалдырған пікірлерді оқып-ақ қоғамның көңіл күйін, авторға деген қарым-қатынасын бірден аңғаруға болады. Бір сарынды посттардың бір уақытта топ ете қалатыны тағы бар. Былай қырағы оқырманға бұл бірден байқалады. Осы секілді өзге де мысалдар оқырманның сеніміне селкеу түсіреді. Әлеуметтік желінің әуеніне төңкерілген қауымның көңіл сарайын ашар құнды ақпар көп болса, қоғам түзу жолдан таймайды.
