Көркемөнердің қай саласы болсын – мейлі кино түсір, мейлі кітап жаз, мүсін жаса, музыка жаз, сурет сал – мақсат біреу болу керек. Осы туындым арқылы ұлтыма не бере аламын. Осы арқылы ұлтымды қалай әспеттеп, мәртебесін көтеріп, әлемге таныта аламын. Жас ұрпақ санасына ұлтының ұлық бейнесін сіңіріп, өз ұлтын сүйетін, мақтан ететін дәрежеге жеткізе аламын ба?
Жоқ, керісінше, қазіргі көркемөнер қазақтың сайқымазақ сорлы бейнесін жасағаны сондай – қазіргі жас ұрпақ қазақ болуға ұялатын, арланатын, намыстанатын дәрежеге жетті.
Жас балаларға ең жақыны, түсініктісі, әсерлісі, бірден қабылдап еліктейтіні – мультфильмдер. Бұл жағынан Краустар ағалап тұр. Бірақ осы Краустар қазақты мадақтап отыр ма, әлде мазақтап отыр ма? Бір ғана «Алдаркөсені» алайық.
Күллі түркі жұртына ортақ Қожанасыр мен Алдаркөсе шут емес, сайқымазақ та емес. Олардың әрбір күлкілі әңгімелерінің астарында философия, даналық, шешендік пен көрегендік, үлкен тәрбие жатыр. Олардың әрбір сөзі, іс-әрекеті – бала үшін үлкен тәрбие көзі. Бала олардың іс-әрекетінен халықты сүюді, қорғауды, әділ, адал, еңбекшіл, тапқыр болуды үйренеді. Ал Краустар сол Алдарды қалай «қырнап-жонып» отыр. Бір Алдар емес, бүкіл бір ұлтты, оның ұлттық құндылықтарын аяққа басып, мазаққа айналдырып отыр. «Алдаркөсе» мультфильмінде байы – шартық, батыры – қортық, кемпірі – жалмауыз, қызы – мыстан. Өңкей мешкей, ақымақ. Алдардың өзі жарғақбас, қылмойын, шибұт. Бала санасы кейіпкерді ең әуелі сыртқы кескін-келбет, симпатиясына қарап ұнатады не жек көреді. «Алдарды» көрген балалар қазақ болуға ұялмағанда қайтеді? Ұлттық құндылықтың қазаққа ғана тән бір сипаты – әйел адамға құрмет. Әсіресе қазақ кейуанасы – қазақ үшін құрметті, сыйлы бейне. Ел анасы, ауыл ақылманы. «Алдарда» бір кемпір үйіне көңілдесін кіргізіп алып, шалын ұрып-ұрып қуып жібереді. Атам қазақ тарихында жоқ сұмдық. Бала санасы осыны қалай қабылдайды, қалай сіңіреді? Осыдан соң әжесін, әжесі түгіл қазақты сүйе ала ма?
«Ер Төстік» – бүкіл қазақ тыңдап өскен ғажайып дүние. Төстік әрі батыр, әрі палуан, әрі ақылды да тапқыр сүйікті кейіпкеріміз еді. Ерназар мен бәйбішесі толғатып тоғыз ұл тапқан, торқалы тоғыз келін түсірген, бақ қонып, Қыдыр дарыған отбасы. Осы мультфильмді көріп, жағамды ұстадым. Ежелден тілімізде «Ерназардың сегізі, Ертөстігім бір төбе» деген тіркес қанатты сөзге айналып, қазірдің өзінде тілдік қолданыста бар. Сөйткен сегіз ұлды Краустар «алтыға» түсіріп тастайды. Қазақ үшін әр санның құпиясы, киесі бар деп есептеледі. Ғасырдан-ғасырға сегіз боп келе жатқан Ерназардың сегізін (Төстікпен тоғыз) Краустар өздері «Сайтанның саны» деп атайтын 6-ға неге түсіреді? Сонан соң қарны қатты ашқан Ерназар бір ауылға келіп, бір үйге кірсе, бесікте бала жатыр. Қасында мыстан кемпір отыр. Бол, жылдам, мына баланы қазанға салып асып жібер, ашпын, – дейді Ерназар. Е, бұл адам ғой, адам етін жейсіңдер ме? – деген Мыстанға:
– Е, жесе несі бар? Ата-бабамыз түгел кісі етін жеген, – дейді Ерназар. Ал ертегіде қалай. Ерназар шаңырақтың күлдіреуішінде тұрған кербиенің төстігін көріп:
– Бәйбіше, кербиенің төстігі майлы екен. Бол, жылдам, асып жібер! – дейді. Бала төстік пен мүше – төстікті Краустар ажыратпасын дейік. Сонда көркемдік кеңес қайда қарап отыр? Қазақты кісі етін жейтін каннибал дәрежесінде суреттеу, бүгінгі жас сәбилер санасына сондай ұғым қалыптастыру – кімге қажет? Кімге тиімді? Бұл кімнің идеясы? Осыған әй дер ажа, қой дер қожа бар ма?
Сонан соң Абай туралы да оңды-солды түсіріліп жатыр. Ұмытпасам, мұны түсірген де басқа ұлт. Абай көшеде «хулигандармен» төбелесіп жүр. Көшеде бір қыз жалғыз кетіп бара жатса, оған бір топ жігіт жабыла кетеді. Абай ақырып шығып, арыстанша айқасып, топ жігіттен қызды құтқарады. Айналайын-ау, осыдан ғасыр жарым бұрын, «қырық үйден тыйым» көріп отырған қазақ қызы қашан көшеде сумаңдап жалғыз жүруші еді? Сонан соң атам қазақта жалғыз қыз түгілі жалғыз жігітке топ болып жабылмайды. Кектескен күннің өзінде «тұрысатын жеріңді айт», деп жекпе-жекке шақырады.
Бұл – бұл ма? Абай аюмен жекпе-жек алысып, оны жартастан лақтырып жібереді. Сонда өмірден кеше ғана өткен, ақындығы мен хакімдігінің сара жолы сайрап жатқан дана Абайды өмірде болған-болмағаны белгісіз ертегі кейіпкеріне айналдырғанда не ұтамыз? «Е, ол ертек» қой деп жүре тыңдасын дегендік пе, көп ертегінің біріне айналып, санадан өшсін дегендік пе?
Ұрпақ тәрбиесіне, ұлт намысына жат дүниелерді жария етуге тыйым салатын уақыт жетті. Кеңестік кезеңді жамандағанда, «идеология мен цензура» ерік бермеді деп жылаймыз. «Екі тізгін, бір шылбыр» қолымызға тигенде жеткен жеріміз осы ма?
Әмина Құрманғалиқызы,
сыншы
