Коллажды жасаған Амангелді Қияс, «EQ»
Біздің Шоқанды бірге туған бауырынан артық көріп достасқан Достоевскийдің жөні әрине бөлектеу. Бірақ бүгінгі әңгімеміз неге екені қайдам, әйтеуір бұратаналарға бүйрегі бұрып тұратын Толстойдың тұшымды бір туындысының кинодағы талайсыз тағдыры төңірегінде өрбімек.
Елі де, жері де ерекше жаратылған Кавказ тақырыбы ресейлік талай қаламгердің шабытын шалқытқаны белгілі. Бірі тамаша табиғатына тамсанды, бірі айдай сұлу аруларын әспеттеді, бірі «тізерлеп өмір сүруден тік тұрып өлгенді» артық көретін өр кеуде өрендеріне сүйсінді. Енді бірі тасыр мінезді таулықтарды тәубесіне түсірген орыс қаруының құдіретін дәріптеді.
«Сегіз ұлым бір төбе, Ертөстігім бір төбе» дегендей, кавказдықтар осылардың ішінен Лев Николаевичті айрықша ардақ тұтады. Өйткені ол шығармашылығына шындықты арқау етіп, отаршылдық озбырлықты емес, ар-намыс секілді адами асыл қасиетті алға шығарды. Ең бастысы Александр Сергеевич сияқты колонизаторларды көкке көтерген («На негодующий Кавказ поднялся наш орел двуглавый...», «Смирись, Кавказ: идет Ермолов!») жоқ. Ақынның бұл астамшылығын кейбір озық ойлы замандастары айыптаған. Мәселен, П.Вяземский: «Мне жаль, что Пушкин окровавил последние стихи своей повести. Поэзия – не союзница палачей» деп Тургеневке жазған хатында қынжылыс білдірген.
Кезінде грузин әдебиетінің классигі Константин Гамсахурдия жүрегіне қолын қойып тұрып былайша тебіренген екен: «Только один Лев Толстой достойно выполнил свою миссию великого художника, способного увидеть вещи в истинном цвете.
...В отношений мастерства «Хаджи-Мурат», по моему мнению, является венцом творчества Толстого. Печально, что он сам при жизни не стал свидетелем резонанса на это великолепное произведение, каждая строка которого дышит глубоким гуманизмом».
Көрдіңіз бе, гүрзі қаламды гүржінің таудай талантқа қалай тағзым етуін.
Осындайда ойға оралады. Кешегі Чешенстандағы қанды қырғында орысқа қатысты дүниелер тегіс қиратылыпты. Тек, Толстой есіміне байланысты ескерткіштерге ешкім тиіспепті. Мұны ресейлік телеарналардың бірінде орыс зиялыларының өздері мойындады.
Толстой кейіпкер қылған Қажымұрат – тарихи тұлға. Ширек ғасыр ширығып Ресей басқыншылығына қарсы қасқая шапқан имам Шәмілдің жаужүрек серіктерінің бірі. Екі қошқардың басы бір қазанға сыймай, Шәмілмен екеуінің арасы бірде тату, бірде қату болған. Айтысып-тартысып, ақыры кетісіп тынған. Содан сорына қарай, орыспен одақтаспақ болып орны толмас қателікке ұрынған. Алайда жат жарылқамайтынын сәл кештеу түсінген ақылды тентек атының басын кері бұрғанда ажал құшқан. Орыстар оны өлтіріп қана қоймай, басын кесіп Петербургтегі патшасына жөнелткен. Қазір бұл бассүйек Эрмитаж экспонаттарының тізіміне еніп, Кунсткамераның қараңғы қоймасында жатыр.
Қарт Каспийдің арғы бетіндегі авар ағайындардың қазақтан озған жері – ұлт-азаттығы жолында атойлаған аруақты арыстарын ақтап алды. Жыршы әкесінің «өткенге тас атпау» жөніндегі өсиетіне өле-өлгенінше адал болған Расул Гамзатов Шәміл рухын шат қылудан шаршаған жоқ. КСРО тарихы оқулығына суреті басылып, жорық жолдарына теріс те болса шағын шолу жасалған Шәміл бейнесі бәрімізге бала кезден таныс. Амал қанша, ерлігі одан кем емес асыл текті Кенекеңді біз биік дәрежеге көтере алмадық.
Қажымұратқа қайта оралайық. Кавказ соғысының сайыпқыран сардарының Толстой саралаған салмақты образы шартарапты шарлап кетті. Театр сахналарында спектакльдер қойылды, опера болып ойналды, киноға айналды.
1930 жылы Берлин студиясында «Ақ албасты», 1959 жылы Италия мен Югославия бірігіп «Қажымұрат – ақ албасты», 1969 жылы Түркияда «Қажымұрат» дейтін фильм түсірілді. Бұл кино шеруіне Кеңес Одағы қосыла қоймады.
Естіп-білуімізше, кеңестік режиссерлердің біразы «Қажымұратқа» қызығушылық танытқандарымен, кесірлі саясаттың кедергілерінен секемденіп тесік бөшкені сумен толтыруға талпынған әумесердің кебін кигілері келмеген сыңайлы.
Соған қарамастан алпысыншы жылдардың жуан ортасында өнері өрлей бастаған Георгий Данелия тәуекелге бел буады.
...Кинематографистердің шығармашылық үйінде демалып жатқан Данелияның бөлмесіне бірде әйгілі әріптесі Лев Кулиджанов бас сұғады. Әжік-күжік әңгіме үстінде Данелия Достоевскийдің «Қылмыс пен жазасын» қолға алғалы отырғанын айтып қалады. Соны ести сала Кулиджанов күңіреніп кетеді: «Ой жалған-ай, осы романды таспалау талайдан бергі арманым еді. Мына заманда зарлағанмен сұрағаныңды кім берсін. Саған бұйырған екен... Амал нешік...». Енді Данелия еңіресін: «Менің ең сүйікті кітабым – Толстойдың «Қажымұраты». Кейіпкерлері күндіз ойымнан, түнде түсімнен шықпайды. Басшыларға барсам «сен ондай ойды басыңнан шығарып таста, өйткені оны Лев Кулиджанов түсірмек» деп меселімді қайтарып тастады».
Кенет күні туғандай күлпің қаққан Кулиджанов күтпеген ұсыныс жасайды.
– Гия, сен армандаған «Қажымұратыңды» ала ғой да «Қылмыс пен жазаны» маған бере сал...
– Айтқаның болсын, Лева, кәнеки, екіжақты пайдалы келісімшартымызды жуып жіберейік...
Кейін Кулиджанов «Қылмыс пен жазаны» түсірді, ал Данелия дегеніне жете алмады...
...Сонымен қойшы, жоғарыдағыларды сендіріп, төмендегілерді көндіріп «Қажымұраттың» бетін бері қаратқан Данелия кино түсіру алдындағы дайындыққа кіріседі. Сценарийді білікті маман Владимир Огневке жазғызады. Аспандаған атақ-даңқымен, Жоғарғы Кеңеске депутаттығымен түсіру тобын қорғап-қоршап жүруі үшін оған Расул Гамзатовты қосақтап қояды. Кремльден бастап Киногерлер комитетіне дейінгі табалдырықтары таудан биік кеңселерге бұзып-жарып кіруге одан артық кандидатураны табу қиындау еді. Кейбір қарсылықтарға қарамастан қаржысы бөлініп, «Қажымұрат» мемлекеттік киноның жоспарына енеді. Режиссер мен көмекшілері Дағыстанның тау-тасын кезіп, ауылдарды аралап фильм оқиғалары өтетін орындарды белгілейді. Актерлерді таңдайды, тағысын тағылар.
Басты рөлден кімдер дәметпеді десеңізші. Тіпті, театр мен кино өнерінің жарық жұлдызы Иннокентий Смоктуновский де сөз салған. Сонда ғой Георгий Николаевичтің «Кеша, сен Анна Каренинаның рөлінде ойнағың келмей ме?» деп қалжыңмен қағытатыны.
Грузияның «Орэрэ» ансамблі арқылы Одаққа кеңінен танылып, соның арқасында бір-екі киноға түсіп үлгерген Вахтан Кикабидзе де үмітін үкілеп «Мосфильм» жаққа үздіге қарапты. Бір жағынан батона Гиямен қандастығын да малданса керек. Ілгеріде интервью алғанымда мұны Бубаның өз аузынан естігенмін. «Толстойдың атақты повесін жастайымнан басыма жастанып оқыдым. Нағыз намысты ер жігіттің ерлігі мен өрлігіне қатты қызығатынмын. Образын сомдауға соншама аңсарым ауғаны. Шашымды тақырлата қырғызып, сақал-мұртымды өсіріп әбден әлектендім. Әр нәрсені сылтауратып Данелияға қайта-қайта бара беремін. Онда қазіргідей аралас-құралас емеспін. Бұйымтайымды айтуға бата алмаймын. Сөйтіп әрі-сәрі болып жүргенде Мәскеудегі мықтылардың фильмді «жапқандығы» жайында жайсыз хабар құлағыма тиіп, өкініштен өзегім өртенді».
Ал Г.Данелия болса, көп әртістің көкейін тескен Қажымұраттың рөліне кеңестік корифейлерді емес, Египеттің ерен актері Омар Шарифті шақырмақ болған көрінеді...
Қырсық құрғырды қойсаңшы бұл. Ісі ілгері басқан Данелия Госкиноның бір дөкейін, қасына Расул Гамзатовты қосып үйіне қонаққа шақырады. Тбилисиден арнайы алдыртқан «Ча-чаның» буына бөккен әлгі Баскаков деген бастық дастарқан басында Шәміл хақында жағымсыздау сөз қозғайды. Сол арада Расул көкеміз көтеріліп кетіп, әлгі шенеуніктің ит терісін басына қаптайды.
Шырқы бұзылған сол отырыстан соң Қап тауының қаһарманы жайлы фильмнің басталмай жатып басы кесіледі. Түрлі сылтау алға тартылады: «Қаражат жоқ, павильон жетіспейді» деген сияқты...
Шын себебі әрине советтік шовинистік саясаттың байқамасаң батып кетуің мүмкін түпсіз шыңырауында жатыр еді.
Адуынды ақын ашуға мініп мәселе шешетін мықтылардың біразын алқымнан алған екен, бәрібір ештеңе өнбепті.
«Неге бұлай болды?» деген ғой баяғы.
«Сендердің киноларың еліміздегі халықтар достығына кесірін тигізеді» депті бір мықты беті бүлк етпестен.
Сұлу сөздің сүлейі атанған «Бүкілодақтық тамада»: «Сонда не, Толстойдың кесірі тимей ме?» депті тапқырлық әрі батылдық танытып.
Тоталитарлық жүйенің талқылауға жатпайтын тегеурінді шешімін кім тоқтатсын. Осылайша авардың атышулы батырына бағышталған фильм әділетсіздікпен бесігінде тұншықтырылды.
...Басқа амалы қалмаған Гамзатов «өлген» фильм сценарийінің шекесіне өлең жазып қалдырыпты. Тоқсан ауыз сөздің түйіні мынау:
«...Но почему, хоть ты погиб давно,
Тебя еще боится Госкино?».
...Толстой толғаған тау қыранының кинодағы талайсыз тағдыры осылайша опыныспен аяқталған болатын.
