СОТ АШЫҚТЫҒЫ – УАҚЫТ ТАЛАБЫ

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өзінің “Жаңа онжылдық — жаңа экономикалық өрлеу — Қазақ­стан­ның жаңа мүмкіндіктері” атты Қа­зақстан халқына биылғы Жол­дау­ында құқық қорғау саласында тиісті кадрлық жұмыстың жоқтығын, құқық қорғау органдарының қыз­ме­тінде ашықтықтың жетіспейтінін сынға алған болатын. Сондай-ақ, ел Президенті әрбір жүйенің қыз­метінің тиімділігі істелген жұ­мыс­тың көлемімен емес, сапасымен өл­шенуі қажет екенін де атап көрсет­кен-ді. Осы талаптар биігінен қара­ған­да Ақтөбе облыстық сотында соңғы кездері қолға алынып жатқан жұ­мыс­тар көңілге үміт ұялатады. Ана­бір жылдары облыстық соттың төр­ағалары бірінен кейін бірі жа­ма­нат­пен қызметінен босап, бұл жүйе­де жүйесіздік орын алғаны да рас болатын. Ақтөбе облыстық соты­ның төрағалығына кезінде Жоғары Соттың судьясы болған, Алматы облысының мамандандырылған қар­жы, Атырау облыстық соттарын абы­ройлы басқарған Бектас Бек­на­заров келгелі жүйеде жаңашылдық­қа ұмтылушылық байқалады. Жаңа төраға бірінші кезекте облыстық сот пен бұқара халық­тың, бұқаралық ақпарат құрал­да­рының байланысын қалыптастыру үшін баспасөз қызметінің бойына қан жүгіртіп, сот жүйесіндегі оқыс оқиғалар мен елең еткізерлік дерек­терді бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жұртшылыққа жеткізуді жолға қойған. Ай сайын бұқаралық ақпарат құралдары өкілдерін ар­найы шақырып, атқарылған жұ­мыстар туралы хабардар ету, олар­ды толғантқан сұрақтарға жауап беру дәстүрге айналыпты. – Жалпы құпия ұсталғанға қызығушылықтың басым болатыны бесенеден белгілі жәйт. Содан ке­ліп, сот жүйесі жұмыстарына кү­ман­данушылық, судьялар түген екен деген қауесет қаулай есетінін көріп жүрміз. Біздің негізгі мақ­са­тымыз осындай ойдан шығарылған өсек-аяңның алдын-алу, сот жүйе­сі­нің жұмысы, судья қызметі ту­ра­лы халықтың түсінік-танымын қа­лыптастыру, өзара тығыз байла­ныста жұмыс істеу, сондай-ақ, адамдардың құқықтық сауатты­лы­ғын көтеру, – дейді облыстық сот­тың төрағасы Бектас Әбдіханұлы. Сот төрағасының бастамасымен “Қазақстан-Ақтөбе” теледидарынан “Адам және заң” айдары ашылып, студиядағы хабар жүргізілетін орын судьялар қауымдастығының күші­мен жабдықталыпты. Болашақта мұнда тек сот органдары ғана емес, облыстық ішкі істер департаменті, прокуратура, қаржы полициясы және басқа құқық қорғау саласы­ның қызметкерлерін қатыстыра отырып, хабарлар жасау ұйғары­лып­ты. Және оны теледидар хабар­лары аудандарға берілетін уақыт кес­тесіне сәйкес тарату ойластырылуда. Сондай-ақ, облыстық алқаби­лер сотының ғимаратын салтанатты ашу рәсімі барысында облыстық соттың төрағасы Бектас Бекназа­ровтың “Электронды бақылау өндірісі” атты жаңа жобасы жұрт­шылыққа таныстырылған болатын. “Электронды бақылау өндірісі” жобасын пайдалана отыра, сотқа шағымданған тұлғалар және сот процестерінің басқа да қатысу­шылары өз үйінде, жұмысында отырып, интернет арқылы сот актілерінің көшірмелерімен таныса алады. Бұл дегеніміз, олардың уақытын үнемдеп, сот шығарған шешімдерге уақтылы шағым­дануына болады деген сөз. Атал­мыш жобаның енгізілуінің мақсаты сот ғимаратына келіп,өзі қатысатын ісі бойынша нақты ақпарат, сот құжаттарын алмақшы болып шы­дамы таусылып, кезек күтетін азаматтарға көмек беру, кейбір судьялар мен сот мамандары тарапынан сот құжаттарын ресімдеу кезінде жіберілетін қателіктерді болдырмау. Электронды бақылау өндірісі алғашында Ақтөбе облысы мамандандырылған экономикалық сотында енгізілді. 2009 жылғы тамыз бен желтоқсан айларында осы сотпен қаралған 2 500 іс бойынша талап арыздан бастап, облыстық соттың апелляциялық алқасы шығарған қаулыға дейінгі барлық сот құжаттары арнайы қорға жинақталыпты. 2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап жүзеге асы­рылған ЭБӨ қызметінің нәтиже­сінде қазіргі күні интернет арқылы сотқа қатысушы тараптарға танысу үшін 3000-ға жуық азаматтық іс ұсынылып отырған көрінеді. Қа­тысушы тарап немесе оның заңды өкілі өз талап арызын тапсырған соң, бірінші сатыдағы сот кеңсесіне келіп нақты өз ісі бойынша арнайы шифрды алып, өз үйінде, кеңсе­сінде немесе интернет-кафеде оты­рып-ақ толық ақпарат алады. Ол үшін www.aktobesot.kz сайтыны кіріп, ЭБӨ арнайы бөлімін пайда­лану қажет. Бұл жоба сот процесіне қатысушылар тарапынан қызу қолдау тауып отырған көрінеді. Ақтөбе қаласының соттарын­дағы 14 мәжіліс залдарында орнатылған бейнебақылау жүйесі оларда болып жатқан процестерді тікелей эфирде қадағалап отыруға мүмкіндік береді. Бейнебақылау жүйесі азаматтардан кейбір судья мен сот мамандары тарапынан сот процесін жүргізу барысында дөрекілік көрсетуі, іс жүргізу заң­дылығын сақтамауына шағым­дануы­на байланысты енгізілген жаңалық. Облыстық соттың оқу-ақпараттық орталығы мен облыс­тық сот төрағасының жеке бөлме­сіндегі мониторлар арқылы болып жатқан процестерді бақылауға болады. Аталмыш жүйені енгізген­нен кейін облыстық сот төраға­сының жеке қабылдауына келуші­лер тарапынан сот процесі кезіндегі дөрекілік, судьялар тараптарынан іс жүргізу талаптарын бұзушылық сияқты жәйттерге шағымдану күрт азайды. Сот отырысына қатысушы­лар залдағы бейнекамера мен ми­крофонды көріп, бұл жүйенің қыз­мет ететіндігін, оны оқу орталы­ғында бақылап отырғандығын түсініп, заң мен әдеп талаптарын сақтауы осы жүйенің оң нәтижесі. Бұл жобалар сот төрелігінің сапа­сын жоғарылатып, сот жүйесінің ашықтығы мен тиімділігін қамта­масыз етуде қайтарымды болып отыр. Бастапқыда судьялар бейне­камера орнатылған сот залдарынан қашқақтағанымен қазір бұған бойлары үйрене бастапты. Енді сотқа қатысушы судьялар да, айыптаушылар да, жәбірленуші мен жауапкер де қорғаушылар да әдеп тәртібін сақтауға, жауапкершілікті сезінуге бейімделіпті. Сөйтіп, сот процестеріне қатысты арыз-шағым­дар мейлінше азайған көрінеді. Былтыр қабылданған сот шешім­дерінің үтір-нүктесінің өзгермеуінің өзі бұл жобаның сот жүйесіндегі жұмыс көрсеткішін жақсартуға ық­пал еткенін көрсетсе керек. Қыл­мыс­тық істерді қарау мерзімі ана­ғұрлым қысқарыпты. Келесі жылға ауысқан істер екі есе азайыпты. Облыстық соттағы тағы бір игі іс судьялардың біліктілігі мен тазалығын қалыптастыру үшін үстінен арыз-шағымдар көп түсетін кейбір судьяларға мониторинг жүр­гізу әдісі болып табылады. Ондай судьяларға қызметтік тексеру жүр­гізіп, кемшіліктері анықталса ба­қылауға алынады. Егер белгіленген мерзімде өзінің кемшілігін түзетіп, дұрыс жолға түсіп жатса мони­торингтен алып тасталады, жұмы­сын жалғастыруға мүмкіндік беріледі. Олай болмаған жағдайда қызметіне сәйкес еместігіне дейінгі шаралар алынуы бек мүмкін. Мұнда сондай-ақ, құқықтық және заңнамалық кеңес беру бөл­месі ашылып, оған жұмыс уақы­тында облыстық сот қызметкерлері кезекшілікке тұрады. Олар келуші­лерге шаруасы бойынша кімге жолығуы керек, қандай құжаттар толтыру қажеттігіне кеңес береді. Облыстық сот судьялыққа үміткерлердің тізімін жергілікті басылымдарда жариялау арқылы жұртшылықтың олар туралы пікірлерін біледі, сөйтіп, мұндай жауапты қызметке кім-көрінгеннің өтіп кетпеуінің алдын алады. Қазірдің өзінде қырық бір судья­лықтан үміткердің аты-жөнін, олардың өмірбаяндық деректерін ақтөбеліктер біліп отыр. Судьялар­дың кадрлық резервімен жұмыс істеудің ақтөбелік жобасы Жоғарғы сотта жоғары бағаланып, осы мәселе бойынша Ақтөбе облыстық сотының базасында семинар өткізу жоспарлануының өзі осындай игі істердің нәтижесі болса керек. Сатыбалды СӘУІРБАЙ, Ақтөбе облысы.