Коллажды жасаған Амангелді Қияс, «EQ»
– Мұрат Бақтиярұлы, сіз Парламент қабырғасында қандастарымыздың мәселесін жиі көтеріп жүрсіз. Биыл сәуірде көші-қон процестерін реттеуге байланысты заңға толықтырулар мен өзгертулер енгізілгені белгілі. Әңгіменің әлқиссасын осыдан бастасақ.
Мұрат Бақтиярұлы:
– Көші-қон мәселесі – біздің елімізде ғана емес әлемдегі өте өзекті мәселелердің бірі. Ол еліміздің әлемдік қоғамдастықтағы беделіне, демографиялық өсімге, шетелде жүрген қандастарымыздың тағдырына тікелей қатысты. Сіз айтып отырған заң жобасын мынадай екі бағытта қарауға болады.
Бірінші, сыртқы еңбек көші-қонының тиімді жүйесін құру және заңсыз көші-қонның алдын алу. Мұнда шетелдік жұмыс күшін тартқанда бұрынғыдай экономикалық қызмет түрлерін алып тастап, квотаны санаттарға бөлу ұсынылды.
Екінші, елге келген қандастарымызға қолайлы жағдай жасау. Бұл мақсатта заң жобасында бірнеше мәселе ескерілді. Мәселен, шетелде тұратын қандастарымызға Қазақстанда рұқсат алмай-ақ уақытша еңбек етуге мүмкіндік беріледі. Сондай-ақ қандастар мен қоныс аударушыларды қабылдаудың өңірлік квотасын белгілеу құзыреті көші-қон мәселелері бойынша уәкілетті органдарға жүктеу ұсынылды. Бұл қадам қандастар мен қоныс аударушыларға көмек көрсетуге бөлінетін бюджет қаражатын толығымен игеруді жеңілдетеді.
Бұрын «оралман» мәртебесін алу үшін тұрғылықты жері бойынша тіркеудің болуы талап етілмейтін. Мысалы, бір өңірде тіркелген, шетелден көшіп келген қазақ «оралман» мәртебесін алу үшін басқа өңірге де бара беретін. Енді тіркелген жер бойынша ғана қандас мәртебесін ала алады. Бұдан бөлек қандастарымыздың Қазақстан азаматтығын қабылдаудың мүмкіндігін кеңейту мен алуын жеделдетуге жаңа нормалар енгізілді.
– Мұрат Бақтиярұлы, көші-қон туралы заңда қамтылған негізгі мәселелерге тоқталсаңыз.
Мұрат Бақтиярұлы:
– «Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамсыздандыру туралы» заңында шеттен көшіп келген қандастарға «еңбек қызметі» бойынша зейнетақы тағайындалсын деп белгіленген. Бірақ бұл заңда да, Еңбек кодексінде де «еңбек қызметі» деген ұғым жоқ. «Еңбек өтілі» деген ұғым бар. Енді осы заң бойынша жергілікті азаматтарға «Еңбек өтілі», ал шеттен көшіп келіп азаматтық алғандарға «еңбек қызметі» бойынша зейнетақы тағайындалады. Яғни Қазақстан азаматы бола тұра жергілікті зейнеткерлер мен шеттен оралған зейнеткерлердің еңбек еткен жылдарын есептеуде екі түрлі ұғым пайдаланып, екеуін екіге бөліп қараған. Бұл мәселе алдағы уақытта әзірленетін заңда оң шешімін табуы тиіс.
Тағы бір мәселе. Қандас мәртебесін алғандарға үй кезегіне қатысты жеңілдіктер қарастырылған. Бірақ қандас мәртебесінің мерзімі бір жыл болғандықтан, азаматтық алған күні тұрғын үйге қатысты жеңілдіктен айырылып қалады. Сондықтан көптеген қандасымыздың пәтер кезегі артқа шегеріліп, қайтадан үй кезегіне тұрады. Бұл олардың билікке қатысты өкпе-реніштерін тудырып жатады. Бұл мәселеге қатысты нақты шешім қабылдау керек деп ойлаймын.
Заң жобасына егер пана іздеген адамның туыстарының не жақын ағайындарының біреуі Қазақстан Республикасының азаматы болса, босқын деп танылуы мүмкін деген толықтыру енгізуді ұсындық. Өйткені соңғы бір жыл ішінде Қытайдағы саяси жағдайға байланысты бес бірдей қандасымыз елге келіп, «босқын» мәртебесін сұрады. Өкінішке қарай, «Босқындардың жағдайы туралы» Конвенцияны ратификациялап, халықаралық міндеттемелерімізге қарамастан, оған қоса осы азаматтардың барлығының жақын туыстары Қазақстанда тұрса да, олардың ешқайсысына «босқын» мәртебесін бере алмадық. Шетелдегі этностық қазақтар табиғи апатқа, экономикалық немесе саяси дағдарыс, түрлі кемсітушілік жағдайларға душар болғанда Қазақстан Үкіметі тікелей араласып, қандастардың құқын халықаралық деңгейде қорғай алуға заңдық тұрғыда мүмкіндік жоқ. Бұл ұсыныс та келешекте пысықтауды қажет етеді.
– Қандастарымыздың атажұртқа оралуы барысындағы өзекті мәселенің бірі – оларға құжат беру. Себебі құжаты ресімделмеген, ел азаматтығын алмаған қандасымызды өз азаматымыз деп айта алмаймыз. Сабыржан Жарылқағанұлы, осы орайда Отанға оралған қандастарымыздың құжат ресімдеу барысы туралы айтып өтсеңіз?
Сабыржан Сейітжанов:
– Рас, атажұртты аңсап келген ағайындарымызға құжат беру мәселесі қашанда маңызды. Сондықтан ең алдымен қандастарымыздың келуіне және олардың ел азаматтығын алуына, құжат берілуіне қатысты мәселе көтеріп отырғандарыңыз үшін алғысымды білдіремін. Ал сұраққа келсек, Қазақстанға визасыз кіруге келіскен мемлекеттерден, сондай-ақ Қазақстанмен визалық тәртібі бар елдерден мемлекетімізге келген қандастарымыз өздеріне берілген визаның санатына қарамастан, тұрақты тұруға рұқсат алу үшін ішкі істер органдарына өтініш бере алады. Оған бірқатар құжат қажет. Оқырмандарға түсінікті болуы үшін барлығын рет-ретімен айтайын. 1) өтініш-сауалдама, 2) ұлттық паспорт, бірлескен өтініш берген кезде он алты жасқа толмаған баланың туу туралы куәлігі, 3) кету парағы немесе шетелге тұрақты тұруға, кетуге рұқсатты растайтын басқа құжат. Қытайдан келген этностық қазақтар бұл құжатты ұсынбайды; 4) соттылығы, соттылығының болмауы туралы құжат (Қытай Халық Республикасының этностық қазақтарын қоспағанда), 5) 14 жастан 18 жасқа дейінгі баланың Қазақстан Республикасында тұрақты тұруға нотариалды куәландырылған келісімі, 6) өтініш берушіге тұруға тұрғын үй беру және тұрақты тіркеу есебіне қою туралы жеке немесе заңды тұлғамен нотариалды куәландырылған келісім, 7) медициналық куәландыру туралы анықтама, 8) фотосурет.
Қазіргі уақытта Қазақстанда тұрақты тұруға рұқсат алу кезінде қандас мәртебесі көзделмеген, ол үшін қазақ екендігін растайтын құжатты ұсыну жеткілікті. Бірақ Қазақстанның азаматтығын қабылдау үшін заңнамада «қандас» куәлігінің болуы көзделген, мұндай қызмет Халыққа қызмет көрсету орталықтары арқылы көрсетіледі. «Қандас» куәлігін тұруға ықтиярхат алғанға дейін де, одан кейін де алуға мүмкіндік бар. Қандастарымыз тұру мерзіміне қарамастан, сондай-ақ жоғары оқу орындарында оқитын этностық қазақтар Қазақстан Республикасының азаматтығын жеңілдетілген тәртіппен, яғни тіркеу тәртібімен алу үшін облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың ПД бастығының атына өтініш жазып, бірнеше құжат ұсынады. Қандастар мемлекеттік баж төлеуден босатылған, өтінішті қарау мерзімі үш айды құрайды.
– Тәуелсіздік алған жылы 10 мыңнан астам адамға квота бөлінгені белгілі. Одан кейін 2012-2016 жылдары квота мүлде тоқтаған... Осы орайда сөз кезегін «Отандастар» қорының вице-президенті Мағауия Сарбасовқа берсек. Қазіргі жағдай қалай? Шетелдегі қандастарымыздың елге көшіп келуіне мемлекет тарапынан қандай жеңілдіктер қарастырылған?
Мағауия Сарбасов:
– Расымен, мұндай мәселе бар екені белгілі. Мәселен, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2020 жылғы 17 тамыздағы №323 бұйрығына сәйкес, қандастарды қабылдаудың 2020 жылға арналған өңірлік квотасы 1 378 адамды құрап отыр.
Атажұртқа оралған азаматтарға мемлекет тарапынан бірқатар жеңілдік қарастырылған. Ел заңына сәйкес, «қандас» мәртебесін алғандар мен олардың отбасы мүшелері қандастарды бейiмдеу орталықтарында тегiн қызмет алып, медициналық көмекпен, мектептер мен балабақшаларда орынмен, әлеуметтiк қорғалумен, жұмыспен қамтуға жәрдемдесумен қамтамасыз етiледi. Сондай-ақ жастарымыздың колледж бен университеттерге оқуға түсуге мүмкіндігі бар.
Ауыл шаруашылығымен шұғылданғысы келетін ағайын үшін шаруашылықпен айналысу мақсатында арнайы жер қорынан, иммиграциялық жер қорынан және бос жерлерден уақытша жер пайдалану құқығымен жер телімдері берiледi.
Жергілікті атқарушы органдар атажұртқа келген қандастарды қабылдаудың өңірлік квотасынан тыс қоныс аударғандарға тұрақты тұрғылықты жерінде жол жүру және мүлкін тасымалдау шығындарын өтеуді қамтитын біржолғы жәрдемақы белгілеуі мүмкін. Сондай-ақ қандастар өзімен бірге әкелген көлігіне немесе жеке пайдалануға арналған мүлкіне салынатын кедендік төлемдерден босатылады. Өңірлік квота аясында жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің белсенді шараларына қатысушыларға көзделетін мемлекеттік қолдау шаралары ұсынылады, сонымен қатар тұтыну кредиті мен тұрғын үй сатып алу мақсатында ипотекалық несие алу құқығы беріледі.
Отандастар қорының кейбір сараптамалық зерттеулеріне сәйкес, алыс және жақын шетелде шамамен 7 миллион қазақ тұрады. Бұл Қазақстанның өзінде тұратын 12 миллион қазақтың жартысы деген сөз. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің деректері бойынша тәуелсіздік алғаннан кейін атажұртқа 1 миллионнан астам қазақ оралған. Қандастарымыз негізінен Өзбекстан, Қытай, Моңғолия, Түрікменстан және Ресейден келді.
Биылғы мәліметтерге тоқталсақ, 1 қыркүйектегі жағдай бойынша Қазақстанға шетелден 5 190 отбасы, яғни 10 мыңдай адам келіп, «қандас» мәртебесін алып үлгерген. Келушілердің 59,1%-ы Қытайдан, 25,6%-ы Өзбекстаннан, 8,8%-ы Түрікменстаннан, 3,5%-ы Моңғолиядан және 3%-ы басқа елдерден қоныс аударғандар. Қазіргі таңда аталған елдерде тұрып жатқан ағайын-бауырларымыз атамекенге оралуға пейіл танытып, қызығушылық білдіріп отыр. Біз өз кезегімізде олардың Қазақстанға тез келуіне бар жағдайды жасауға атсалысып жатырмыз.
– Мұрат Бақтиярұлы, елге келген қандастарымыз ғана емес, шетелдегі қандастарымыздың мәселесі де маңызды екені түсінікті. Осы тұрғыдан алғанда, оларға қандай қолдау көрсетіліп жатыр?
Мұрат Бақтиярұлы:
– Шетелдерде 7 миллион қазақ тұрады. Бұл Қазақстанда тұрып жатқан халықтың 38%-ын құрайды. Демографиялық аспектіде үлкен әлеует саналатын осы ресурстарды дұрыс пайдаланып жатырмыз ба?! Өкінішке қарай, бұл ресурс тиімді пайдаланылмай отыр. Ол үшін Қазақстан Үкіметі көші-қон жөнінде бүгінгі заман талабына сай жаңа құжат дайындап, соған орай нақты іс-шараларды қолға алуы тиіс. Сырт жерлердегі миллиондаған ағайынның атамекенге түпкілікті келемін деген ыстық ықыласын суытып алмай, сағынышы мен сүйіспеншілігіне сызат түсірмей, қазақ көшін қайта жаңғыртуымыз керек. Өйткені Қазақстан – шеттегі қандастарымыздың жалғыз рухани отаны. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың 2017 жылы Дүниежүзі қазақтарының V құрылтайында «Қайда жүрсең де қазақтың Отаны біреу ғана, ол – Қазақстан» деген еді. Тұңғыш Президенттің тікелей бастамасымен құрылған «Отандастар қорының» тапсырысына сәйкес жүргізілген әлеуметтік сауалдамалардың нәтижесінде, Қазақстанға шетелден 1,5 млн қазақ тұрақты қоныс аударғысы келеді. Соған қарамастан, соңғы 8 жылда (2012-2019 ж.) репатрианттар легі жылына небәрі 10 000 адамды ғана құраған. 2020 жылы Қазақстанда елге ораламын деген қандастарымызға берілген квота 1378 адам көлемінде ғана белгіленген.
Мемлекетті әлемдік бәсекелестікте алға сүйрейтін факторлардың бірі оның халқының саны екені сөзсіз. Сондықтан да елдегі халық санын арттыруда шетелдегі қандастарымызды қолдаудың ынталандыру бағдарламасын, яғни репатрианттарды әлеуметтік-экономикалық қолдаудың кешенді шараларын қамтыған Арнайы мемлекеттік бағдарлама қабылдау қажет. Көрші Ресей өз отандастарын ерікті көшірудің мерзімі шектелмеген мемлекеттік бағдарлама қабылдады. Қазақстан Үкіметі жоғарыда айтылған мәселелерді жан-жақты қарастырып, этностық көші-қон жұмыстарын өркениетті елдердегідей нақты бір жүйеге түсірсе деген ұсынысымыз бар.
– Сабыржан Жарылқағанұлы, қандастарымыз жиі кезігетін мәселенің бірі – құжат тапсыру. Әсіресе басқа елдің азаматтығын тапсыру өзекті күйінде қалып отыр. Мәселен, Өзбекстаннан келген қандастарымыз өзінің құжаттарын Өзбекстан елшілігіне жекелей апарып тапсыру міндетті көрінеді. Осыны екі ел арасындағы келісімдер арқылы заңдық тұрғыда оңтайлы шешуге бола ма?
Сабыржан Сейітжанов:
– Елімізде тұрақты тұратын қандастар «Қазақстан Республикасының азаматтық туралы» заңның 16-1-бабының талаптарына сай, іс-құжаттарын жинақтап тұрақты тұратын жері бойынша көші-қон қызметі бөліністеріне өтініш береді. Қабылданған құжаттар «қандас» куәлігі негізінде жеңілдетілген тәртіпте 3 айдың ішінде Қазақстан Республикасының азаматтығын алады.
Еліміз тәуелсіздік алғаннан бастап 962 703 қандасымыз Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылданды. Өткен жылы 17 696 қандасымыз еліміздің азаматтығын алса, осы жылдың есеп беру кезеңінде 14 944 қандасымыз Қазақстан Республикасының азаматтығын иеленді. Сондай-ақ жыл басынан бастап атажұртына 6043 этностық қазақ тұрақты тұруға көшіп келді.
Егер қандасымыздың (отбасы иесі) қолында жергілікті атқарушы органдар берген «қандас» куәлігі болса, оның әйелі немесе отбасының басқа мүшелері өзге ұлт болған жағдайда, олар отбасы иесінің мүшелері ретінде Қазақстанда тұрғылықты тұруға және ықтиярхатын алуға жеңілдетілген тәртіпте өтініш білдіре алады. Отбасы иесі (күйеуі) тұрақты тұру рұқсатын алғаннан кейін «қандас» ретінде Қазақстанның азаматтығын жеңілдетілген тәртіпте алады. Содан соң ұлты басқа оның әйелі 1957 жылғы 29 қаңтардағы «Тұрмыстағы әйелдердің азаматтығы туралы» конвенцияға сәйкес, жеңілдетілген тәртіппен 3 айдың ішінде Қазақстанның азаматтығын алуына мүмкіндік бар. Ал отбасы иесінің анасы басқа ұлттың өкілі болған жағдайда Қазақстанның азаматтығына жалпы тәртіппен қабылданады. Азаматтыққа қабылдау жөніндегі шешім Қазақстан Президентінің Жарлығы арқылы реттеледі. Қарау мерзімі 6 ай аралығында жүргізіледі. Сонымен қатар анасы жалпы тәртіппен Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдау туралы өтініш берген кезде, міндетті түрде келген елдің азаматтығынан шығуды ресімдеуі қажет.
Қазақстанның азаматтығына қабылданған кезде Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылданған күннен бастап күнтізбелік отыз күн ішінде шетел азаматының ұлттық паспортын бұрынғы азаматтығы бар елдің уәкілетті органына тапсыру қажеттігі туралы хабарлама беру заңда көзделген. Себебі әрбір мемлекетте азаматтықтан шығу, оны тоқтату не жоғалту тәртібі қарастырылған. Сондай-ақ 2019 жылы 15 сәуірде Қазақстанның Үкіметі мен Өзбекстанның Үкіметі арасында «Заңсыз көші-қонға қарсы күрестегі ынтымақтастық туралы» келісімге қол қойылды. Бұл келісімді Өзбекстан биыл 22 мамырда ратификациялағанын атап өткім келеді.
Мәселен, Келісімнің 2-бабының 6-тармағына сәйкес Қазақстан Республикасы ІІМ облыстық көші-қон қызметінің бөлімшелері тұрақты негізде жеке басты куәландыратын құжаттарды Өзбекстан Республикасының дипломатиялық өкілдігіне немесе консулдық мекемесіне Қазақстан Республикасының аумағында азаматтық алуды ресімдеу фактісі туралы хабарламамен бірге оның күнін көрсете отырып, тікелей қайтару бөлігінде жұмыс ұйымдастырды. Осыған байланысты, азаматтығын қабылдағаннан кейін Өзбекстан Республикасының бұрынғы азаматтарына паспорттарды тапсыру үшін консулдық мекемеге өз бетінше бару талап етілмейді.
Қазақстанға келген қандасымыз азаматтық алғанға дейін тұрақты тұруды ресімдеу қажет. Сол себепті тұрақты тұруға құжаттар тапсыру кезінде еліміздің Ішкі істер министрлігінің бұйрығына сәйкес Қытай Халық Республикасынан келген қандастардан басқа қандастар өзінің бұрын тұрған мемлекетінен соттылығы (соттылығының болмауы) туралы анықтама талап етіледі. Алайда тұрақты тұратын қандастарымыздың Қазақстан Респубикасының азаматтығына құжаттар тапсыруы кезінде олардан соттылығы (соттылығының болмауы) туралы анықтама талап етілмейді.
– Мағауия Қанапияұлы, Қазақстанға қоныс аударғандарға арналған бейімдеу орталықтары бар, олар қалай жұмыс істейді?
Мағауия Сарбасов:
– Қазіргі кезде қандастардың атажұртқа қоныс аударуын екі жағдайға бөліп қарауға болады. Біріншісі – алыстағы ағайын өзі тұрған елінде құжаттарын әзірлеп, дайындықтарын жасап, жағдайды алдын ала зерттеп білмей, Қазақстандағы туыстарына қосылу үшін тәуекел етіп, өз тарапынан көшіп келіп жатыр. Екіншісі – қандастарымыз бала-шағасын, дүние-мүлкін аман-есен елге жеткізіп, «қандас» мәртебесін алып, баспана тауып, тұрақты тіркеуге тұрып, квота бойынша белгіленген көмектер мен Қазақстан азаматтығын алып, алдын ала белгіленген алгоритм бойынша жүреді.
Қандастарымыз Қазақстан азаматтығын елге келген бойда бірден алғысы келеді. Олардың арасында қаржылай көмек немесе тұрғын үй сұрап жатқан ешкім жоқ, басты талаптары «бізге жер берілсе, кәсіп қылып, ауыл шаруашылығымен айналысуға мүмкіндік жасалса екен» дейді.
Соңғы уақытта шетелдегі ағайындардың көші айтарлықтай азайды. Оның түрлі себебі бар. Дегенмен басты мәселе – Көші-қон қызметінің жұмысында олқылықтар көп. Осы орайда көші-қон мәселесі жүйелі түрде мемлекеттік деңгейде ұйымдастырылатын аса күрделі жұмыс екенін ұмытпауымыз қажет.
2006 жылғы 1 наурызда Елбасының «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясын» іске асыру мақсатында Үкімет қаулысымен Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі Көші-қон комитетінің қандастарды бейімдеу және кіріктіру орталықтары жұмыс істей бастады. Атап айтсақ олар Түркістан облысының Ақсукент ауылында, Шымкент және Қарағанды қалаларында ашылды. Үкімет 2010 жылғы 2 маусымда Ақтау қаласында «Қандастарды бейімдеу және кіріктіру» орталығын құрды. Қазіргі кезде бұл орталықтар мемлекеттік қызмет көрсету стандарты бойынша жұмыс істемейді.
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің бұйрығымен облыстарда «Уақытша орналастыру орталықтарын» құру облыс әкімдіктеріне жүктелді. Қазір қандастарды уақытша бейімдеу орталықтары жұмыс істемейді. Өкінішке қарай, кейбір өңірде қандастарды уақытша бейімдеу орталығы болса да, стандартқа сай емес деген сылтаумен жұмысын тоқтатқан. Бірақ кейбір облыстарда орталық қызметкерлері деген штат қарастырылған, олардың қандай қызмет көрсетіп жатқаны бізге беймәлім. Осылайша, жергілікті әкімдіктер осы мәселеге немқұрайды қарап отыр. Біз әр облыс әкімінің қандастар мәселелерімен айналысатын кеңесшісін тағайындау туралы ұсынысты Үкіметке жолдадық. Олар өңірлердегі, ауылдардағы түйткілді мәселелерді шешуге тікелей ықпал ететін еді. Бұл ұсынысқа Солтүстік Қазақстан, Алматы, Павлодар облыстары дереу қолдау көрсетіп, кеңесшілерін тағайындап үлгерді. Басқа облыстарда үміткерлерді іріктеуге кірісіп жатыр.
Негізі бейімдеу және кіріктіру орталықтарының жұмысын жақсарту туралы «Халықтың көші-қон туралы» заңында атап көрсетілген. Осы тұрғыда Елбасының тапсырмасы, Үкіметтің қаулысы, «Көші-қон саясатының 2017-2021 жылдарға арналған тұжырымдамасы» да бар.
Біз айтып отырған орталықтардың басты міндетінің бірі – шеттен келген қандастарымызды жаңа ортаға бейімдеу, кіріктіру тұрғысында ұйымдастырылатын кешенді шараларды өткізу, қандастарға Қазақстан заңдарынан түсініктеме, құқықтық ақыл-кеңес берумен қатар қоныстанатын ауыл, ауданының әлеуметтік экономикалық және климаттық жағдайлары туралы тұрақты ақпарат беру. Бұл шын мәнінде, елге жаңа келген азаматтар үшін өте қажет ақпарат.
– Халықтың арнайы бағдарлама арқылы басқа өңірлерге қоныс аудару процесінде азаматтық қоғамның рөлі де аса маңызды. Еліміздің солтүстік өңіріне қоныс аударғысы келетіндерге қолұшын созып жүрген бір топ ерікті бар. Осы орайда, сөз кезегін осы бағытқа үлес қосып жүргендердің өкілдері – Серік Әлтаев пен Берік Қалмұратовқа берсек. Сіздер аталған қозғалысқа қатысып жүрген жанның бірі ретінде қордаланған мәселесі көп аталған салада азаматтық қоғамның орнын қалай айқындар едіңіз?
Серік Әлтаев:
– Мен Арыс қаласынан Солтүстік Қазақстан облысының Қызылжар ауданы Подгорное елді мекеніне жеті баламмен қоныс аудардым. Жаңа мекенге орналасқаннан кейін неге осы бағдарламаны үй-жайы жоқ, пәтерден пәтерге көшіп жүрген адамдар пайдаланбайды деген ой келді. Сонда мәселенің бір ұшы ақпараттандыруға келіп тірелетінін түсіндік. Себебі, адамдарға мемлекеттік органдардың ресми жауабынан гөрі, осы бағытпен жүріп өтіп, Солтүстік аймақта орнығып, бейімделіп кеткен отбасылардың тәжірибесі әлдеқайда тартымды. Осы ретте азаматтық қоғам ұйымдастырушылар мен қоныс аударғысы келетін тұрғындар арасында дәнекер бола алатынына көз жеткіздім.
Қойылатын сұрақтардың дені ауа райына байланысты. Бірінші кезекте «суық емес пе?» деген сұрақ қойылады. Екінші, әрине тұрақты жұмысқа орналасу мәселесі қозғалады. Одан кейін барлығын баспана жайы қызықтырады. Қоныс аударушылар мемлекет уәде еткен жағдайдың бәрін толық алады. Мал шаруашылығымен айналысатындар «маған қосымша жер бере ме?» деп те сұрап жатады. Шаруа қожалық ашып, не кәсіпкерлікпен айналысып жатсаңыз алуға болады деп түсіндіреміз. Мемлекет бекітіп қойған субсидия тағы бар.
Берік Қалмұратов:
– Серіктің сөзіне қосыламын. Не жұмысы, не үйі жоқ адамдар мүмкіндіктер жайлы ақпарат іздей бастаған кезде қайдан бастарын білмей дал болады. Әкімдікке, басқа да мемлекеттік органдарға барып сандалып жүреді. Ауылдық жерлерде тұратындарының, тіпті аудан орталығына баратын мүмкіндігі жоқ. Осы кезде көмекке азаматтық қоғам келеді. Бұл өзі қоғамның заңдылығы.
Мен Қостанай облысына 2019 жылы ақпан айында Түркістан облысы, Ордабасы ауданынан қоныс аудардым. Өткен жылы менен кейін біздің округке тағы бір отбасы көшіп келді. Ал биыл тағы бірі қоныс аударды.
– Сіздерге қиындықтарын немесе туындаған мәселелерін айтып шағымданатындары бар ма? Волонтер ретінде қандай әрекеттер жасайсыздар?
Серік Әлтаев:
– Біз жергілікті билікпен байланыс орнатып үлгергенімізді айттық. Кейбір мәселерді көтеріп, оны осындағы атқарушы билікке жеткізетін мүмкіндігіміз бар. Солтүстік Қазақстан облысы, Аққайың ауданына қоныс аударған тұрғындарға әкім «ұнамаса кетіңдер, жол шығынын өзім өтеп беремін» деп, бір даудың шеті шыққан еді. Сол мәселені қозғап, шешімін табуға тырыстық. Кейбір әкімдер мемлекет бекіткен шараға немқұрайды қарап жатады. «Суды өздерің тартып алыңдар», «Материалын береміз, үйді өздерің жөндеп алыңдар» деген әңгімелер айтып, міндеттемелерін орындамай жатады. Аққайыңдағы мәселе шешімін тапты деп ойлаймыз. Жөндеу жұмыстары басталды, жер қатқанша суын жүргізіп береміз деп отыр. Шамамыз келгенше бақылауда ұстап отырмыз. Жергілікті халық дән риза. Ал Айыртау ауданына қоныс аударғандардың ауыз суға жете алмай отырмыз деген шағымын облыс әкімінің әлеуметтік мәселелері жөніндегі орынбасарына жеткіздік. Аудан әкімі ол кісілерді қабылдауына шақырыпты. Енді бұл мәселе де шешімін табатын шығар. Жер ауыстырып, жаңа орынға сіңісу оңай емес. Көп нәрсе адамның дайындығы мен шыдамдылығына келіп тіреледі. Қоныс аударушыларға мемлекет бөлген субсидияны 2-3 ай ала алмай жүретіндер де бар. Осы мәселелерді билік өкілдеріне жеткізіп жатырмыз. «Көш жүре түзеледі» демекші, кез келген қиындықты бірге еңсереміз деп сенемін.
– Солтүстік өңірге қоныс аударғысы келетін отбасыларға көмек көрсетеміз деген бастама қалай пайда болды? Жергілікті атқарушы билікпен кері байланыс бар ма?
Серік Әлтаев:
– Facebook желісі арқылы бір қауым болып бірігіп, өмірде қиын жағдайға ұшыраған отбасыларға қаржылай көмектесіп жүретінбіз. Бірақ бұл көмегіміз ол кісілердің әлеуметтік мәселесін түбегейлі шешпейтінін түсіндік. Адамға балық емес, қармақ бер деген қағида бар. Сол себепті осы мемлекеттік бағдарламаның үгіт-насихатына маусым айынан бастап белсене кірістік. Негізі осы мәселе төңірегінде ақыл-кеңесімізді өткен жылдан бері әр жерде беріп жүретінбіз. Басында 5 адам «Жаңа аймаққа көшу» чатын жүргізіп жүрдік. Кейіннен қатарымыз толып, 15 шақты волонтер тізе қосып жұмыс істей бастадық. Қазір барлық әлеуметтік желіде чат ашып қойдық. Қоныс аударған отбасылардың тұрмыс-тіршілігін салып отырамыз. Шама-шарқымыз келгенше барлық сұрақтарға жауап беруге тырысамыз. Бұл еңбегімізді сауапты іс деп санаймыз. Бізге бақытты отбасылардың алғысы жетіп жатыр.
Халықты жұмыспен қамту орталықтары және әкімдіктермен байланысымыз бар. Барлық ауданмен толық қарым-қатынас орнатып үлгермесек те кейбір аудандардың мамандарын әлеуметтік желідегі топтарға қосып қойдық. Біз – ақпаратты, хабарды жеткізушіміз. Қызығушылық танытқан адамды маманмен байланыстырамыз. Мемлекеттік бағдарламалардың жаңалықтары көпшілікке жете бермейді. Әсіресе, карантин кезінде халықты шақыру мәселесі қиындап кетті. Сол кезде Жұмыспен қамту орталықтарынан көмектесу туралы өтініштер түсті. Жақында, Жамбыл ауданының мамандары хабарласты. Қостанай облысынан да қандай мамандар керек екенін айтып отырады. Қоныс аударуға ниетті отбасыны маманмен байланыстырған соң біз араға түспейміз. Осылайша жемқорлық, осының арқасында пайда көріп жүр деген сөздің болмауын қадағалаймыз. Құжат тапсыру кезеңінде байланысты үземіз. Одан кейін қоныс аударғандар өздері келіп осы топтың арқасында көшіп келдік деп алғысын білдіріп жатады. Қалай орналасқанын, қандай үй берілгенін бақылауда ұстап отырамыз, әрине.
Берік Қалмұратов:
– Мен белсенділер қатарында жүрсем де, чатта сұрақтарға жауап беруге қызметіме байланысты көбіне мүмкіндігім жоқ. Сарыкөл ауданындағы Сорочинка селолық округінің әкімі ретінде бізге қандай мамандар керек екенін айтып отырамын. Қызыққандарымен әрі қарай өзім жұмыс істеймін. Жақында тағы екі отбасы келіп, ауыл-аймақты көріп кетуді жоспарлап отыр. Біреуі – медицина қызметкері, екіншісі – бастауыш мұғалімі. Бізде бос жұмыс орны болмаса, басқа аудандардан сұрап білемін.
Мен мемлекеттік қызметте жүргендіктен тікелей барлық кезеңге қатыса алмаймын. Алайда бос жұмыс орнына орналастыру, үй беру мәселелерінің басы-қасындамын. Мәселен, біздің ауылдағы мектепке мұғалім керек, мектепке оқушылар қажет. Осы хабарды еріктілер арқылы халыққа таратамын. Биыл еріктілер тобының арқасында Сорочинкаға жеті баласы бар отбасы Талдықорғаннан көшіп келді. Жұмысын, үйін дайындап қойдық. Жергілікті жердің ерекшелігі жайлы да айтып түсіндірдік. Қоныс аударған отбасылармен байланысымыз үзілмейді. Олар ауылға бейімделіп кеткенше көмектесіп, қолдап отырамыз.
– Әңгімелеріңізге рахмет.
P.S. Еліміз тәуелсіздігін жариялағаннан бері осы күнге дейін бас-аяғы 962 703 қандасымыз Қазақстанның азаматтығын алыпты. Бұл көрсеткіш көңілге жылылық ұялатқанымен, оған тоқмейілсуге болмайтындай. Өйткені, сырт елдерде әлі миллиондаған қандасымыз жүр. Сондықтан оларды атамекенге тарту ісі, ішкі көші-қонды үйлестіру мәселесі әсте бәсеңдемеуі тиіс. Бұл айналып келгенде еліміздің бүгіні мен болашағы үшін, ұлттық қауіпсіздігіміз бен аумақтық тұтастығымыз үшін, тәуелсіздігімізді нығайта түсу үшін аса маңызды. «Көп халық жоғалмайды көптігімен, Мықты болмай болмайды ал біздерге» деп Қадыр Мырза Әлі жырлағандай, мықтылығымызды көрсете отырып, ол қасиетті атажұртта халқымыздың ұпайы түгел болуына ұштастыра білгеніміз абзал.
Абай АСАНКЕЛДІҰЛЫ,
Рауан ҚАБИДОЛДА,
Меруерт БҮРКІТБАЙ,
Светлана ҒАЛЫМЖАНҚЫЗЫ,
«Egemen Qazaqstan»
