Әл-Фараби әлемі және қазіргі Қазақстан

Әл-Фараби мен Абай – Шығыс пен Батыс әлемінің үздік жетістіктерін үйлестірген, өркениеттер тоғысында озық ой айтқан ғибратты ғұламалар. Қазақ үшін Абайдың данышпандық тұжырымдары – адастырмас темірқазық. Сондай-ақ әлемдік деңгейдегі ойшыл Әбу Насыр әл-Фарабидің ғылыми және шығармашылық мұрасы да – мәңгілік қуат алатын асыл қазынамыз. Әйгілі ғалымның еңбектері аса мазмұнды әрі ауқымды. Ол математика, филология, химия, астрономия, философия, медицина, логика, әлеуметтану, саясаттану, юриспруденция, этика және тағы басқа көптеген ғылым саласын дамытуға орасан зор үлес қосты.

Әл-Фараби феномені – теңдесі жоқ құбылыс. Оның баға жетпес ғылыми мұрасының жалпыадамзаттық маңызы бар. Ұлы ойшыл – орта ғасырларда ірі сауда орталығы, ғылым-білім және мәдениет ошағы болған Отырардың тумасы. Ол – әлемдік деңгейдегі тұғырлы тұлға, біздің мақтанышымыз.  

Әл-Фараби – Батыс және Шығыс мәдениеті арасындағы алтын көпір. Ұлы ұстаз ғылымның басты мұраты адамзат игілігіне қызмет ету деп білді. Оның пікірінше, ғылым өркениетті дамыту жолында нақты пайда әкелуі керек. Ғылымның дамуын философия, мораль және діни нормалармен үндестік арқылы қарастыру – ойшыл дүниетанымының басты ерекшелігі.

Әл-Фараби еңбектерін аударып, жариялау XII ғасырларда басталды. Ғұлама ғалымның интеллектуалды капи­талы – көне грек философиялық мәтін­дерінен аударылған еңбектер, түсінік­те­мелер, сондай-ақ гуманитарлық және жара­ты­лыстану ғылымдарын синтездеген жеке шығармалар. Оның ең танымал туындылары – «Қайырымды қала тұр­ғындарының көзқарастары», «Даналық негіздері», «Музыканың үлкен кітабы», «Ғылымдар жіктемесі» және тағы басқа. 

Тұңғыш Президентіміз – Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында: «Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісімізден озып жүруге, яғни одан бұрын жаңғырып отыруға тиіс. Бұл сая­си және экономикалық жаңғыруларды толықтырып қана қоймай, олардың өзегіне айналады», деп атап өтті. Ен­де­ше, Әл-Фарабидің рухани әлемін терең және жан-жақты зерттеу – уақыт талабы.

Халқымыздың парасатты перзенттері әл-Фарабидің есімі мен шығармаларын халқына қайтару үшін аянбай тер төкті. Солардың ішінде даңқты ғалым Ақжан Машанидің орны бөлек. Фарабитанушы өз зерттеулерінде ұлы ғұламаны Абай арқылы танығанын мәлімдейді. Ол, сондай-ақ қос ғұламаның идеяларынан үйлесімділік тауып, «Әл-Фараби мен Абай сынды данышпан ұлдары бар ел жарық сәуле жолынан адаспас. Әл-Фараби мен Абай жолы – тура жол», деп  жазды.

Ұлы ойшылдың елімізге қайта оралған рухани мұрасы – біздің сарқыл­мас қазынамыз. Ол өзінің шығар­ма­ларына әділетті қоғам қалыптастыру, ізгі адам тәрбиелеу идеяларын арқау етті. Осы игі бастама Абайдың туындыларында жалғасын тапты.

Ғибратты ғұламаларымыздың ой-тұжырымдары бүгінге дейін өзектілігін жоғалтқан жоқ. Біз Тәуелсіздікке қолымыз жеткен соң Әл-Фараби мен Абай армандаған асыл мұраттарды жүзеге асыруға мүмкіндік алдық. Енді Ұлы даланың дара тұлғаларының туындыларын елімізде ғана емес, сондай-ақ жаһандық ауқымда дәріптеуіміз керек.

Әлемдік өркениеттің құрамдас бөлігі саналатын Ежелгі Тұран өңірі Азия мен Еуропаны географиялық жағынан ғана емес, сонымен қатар рухани және мәдени жағынан да байланыстырып келеді. Осы қасиетті топырақта туған Әбу Насыр әл-Фараби, Ибн Сина, әл-Хорезми, Әбу Райхан әл-Бируни, Мах­муд Қашқари, Жүсіп Баласағұни, Қожа Ахмет Ясауи, Ахмет Иүгінеки және басқа тарихи тұлғалар өз заманында орта­ғасырлық түркі өркениетінің өркен­деуіне зор үлес қосты.

Аталған ұлы ойшылдардың арасында Әл-Фарабидің орны бөлек. Ол ислам мәдениетінің ошағы болған Бағдад, Каир, Дамаск, Халеб қалаларында бүкіл саналы ғұмырын өткізді. Ғұлама ғалым ақыл-ойдың алыптары – Аристотель мен Платонның шығармаларын өз заманына сай талдап-түсіндірді. Әл-Фараби өзінің ғылыми еңбектері арқылы жаңаша ойлау жүйесін қалыптастырып, ғылыми дүниетанымның интеллектуалдық деңгейін жаңа биікке көтерді.

Әл-Фараби ислам өркениетінің «алтын ғасырын» дамытуға үлкен үлес қосты. «Қайта өрлеу» дәуірінің алғашқы кезеңінде Фараби еңбектері латын тіліне аударылып, Еуропа жұртшылығына танылды. Сол арқылы бүкіл адамзаттың рухани қазынасына айналды.

Ілгергі дәуірде Әл-Фарабиді туған елі­мен байланыстыру, жан-жақты зерт­­теп-зерделеуге мүмкіндік болмады. Ұлы ұстаздың есімі қазақ жұрты­на бел­гілі болған кезден бас­тап, оның мұ­расы ұлттық сананың оянуы­на және ны­ғаюына ықпал етті. Фара­би мұрасын ұлықтауға белгілі мемле­кет және қоғам қайраткерлері, ғалым­дар мен зерт­теушілер көп еңбек сіңірді. Кеңестік дәуірде Ғылым академия­сында құрылған Әл-Фараби еңбек­терін зерттейтін шығар­машылық топқа көрнекті философ-ғалым Ағын Қасым­жанов жетекшілік етті. Осы бастама­лар­дың нәтижесінде Алматы қаласы Әл-Фараби мұрасын зерттеуді үйлесті­ретін ғылыми орталыққа айналды. Ат­қарылған жұмыстар шетел ғалымдары арасында да кеңінен танымал болды.

XX ғасырдың 60-70 жылдарында қазақ оқымыстыларының табанды зерт­теулерінің арқасында ұлы ойшылдың еңбектері Қазақ еліне оралды. Осылайша «екінші ұстаз» туған топырағымен қайта қауышты. Әрине, бұл айтуға ғана оңай. Өйткені сол тұс­та көптеген елдерде әл-Фараби секілді әлемдік деңгейдегі ірі тұлғаны өздеріне қарай икемдеу үрдісі жүріп жатты. Ғалымдарымыз қажырлы еңбегі мен ғы­лыми дәлелдемелері арқы­лы Әл-Фарабидің қазақ жерінің тумасы екенін әлемдік қауымдастыққа мойындатты.

Еліміз тәуелсіздік алған соң ұлы ұстаз тұлғасының ой-санамызда және күн­де­лік­ті өмірімізде берік орны­­ғуына кеңінен жол ашылды. Мемлекеттігіміздің символына айнал­ған ұлттық валютамызда Әл-Фараби бейнесі көрініс тапты. Арнайы ғылыми-зерттеу орталықтары құрылып, ғалымның шығармаларын зерттеу ісі жүйелі түрде жүргізіле бастады. Мектеп бағдарламасына әл-Фараби және оның мұрасы жөнінде мәліметтер енгізілді.

Әбу Насыр әл-Фараби есімін иеленген Қазақ ұлттық университеті ғұламаны дүние жүзіне танытуға барынша үлес қосуда. Халықаралық әл-Фараби ғылыми орталығы құрылды. Мұндай орталықтар әлемнің бірқатар елінде ашылды.  Қазақ елі ұстаз алдындағы борышы мен парызын өтеу мақсатында оның сүйегі жатқан Дамаск қаласында мәдени кешен тұрғызды. Сондай-ақ Фарабидің адамзат өркениетінің даму тарихындағы өзіндік орнын айқындау үшін жүйелі жұмыстар жүргізілуде.

Биыл Әл-Фарабидің 1150 жылдығы ЮНЕСКО деңгейінде аталып өтуде. Ұлы ғұламаның мол мұрасын мұқият зерделеп, оның терең философиялық ой-тұжырымдарын өскелең ұрпақ тәрбиелеу, ізгілік қағидаттарын дәріптеу ісіне тиімді пайдаланған жөн. Бұл – бас­ты міндетіміздің бірі.

Тәрбие тағылымы

Әлемнің ұлы ойшыл-философтары әр дәуірде бақытты өмір, бақуатты тұрмыс мәселелері жөнінде ой толғаған. Солардың ішінде Әбу Насыр әл-Фара­бидің осы тақырыпқа арналған «Бақыт жолын сілтеу», «Бақытқа жету жайында» атты еңбектерінің орны бөлек. Ол өз шығармаларында адамзат өміріндегі ең өзекті мәселе – бақыт идеясын ұсы­нады. Ғұлама ғалым адам бақытын басты орынға қояды. Бақыт дегеніміз – өмірден ләззат алу емес, әрекетшіл ақыл-парасат арқылы мақсатқа жету екенін айтады. Фараби бақытқа кенелу формуласын «Адамның өзін өзі жетілдіре отырып, кемелдікке жету жолы» деп көрсетеді.

«Тәрбие – тал бесіктен» деген халық даналығына орай,  ұрпақ санасына ата-бабадан мирас болып келе жатқан адами қасиеттерді, рухани құндылықтарды шым-шымдап сіңіре беру керек. Бұл мәселеге үлкен жауапкершілікпен қара­ған жөн. Өйткені әр перзент – еліміздің ертеңі, мемлекетіміздің болашағы.

Әл-Фараби адамның өзін өзі жетіл­діріп, кемелдікке келу жолында  отба­сының ерекше рөл атқаратынын айтқан. Үлгілі отбасында тәрбиеленген азамат сол ізгі қоғамның, қайырымды қаланың қадірлі тұрғыны болмақ. Отбасындағы күнделікті жақсы әдет тұрақты қасиетке айналса, бақытқа жетудің алғашқы қадамы жасалмақ.

Әр отбасының береке-бірлігін, әл-ау­қатын нығайту – аса  маңызды міндет. Отбасы институтын әлеуметтік қорғау және қолдау арқылы азаматтарымыздың жақ­сылыққа жетуіне жол ашатынымыз анық.

Қазіргі таңда дамыған мемлекеттер, ең алдымен, азаматтардың табысын арт­тырып, тұрмыс сапасын жақсартуға баса мән береді. Бүкіл мемлекеттік аппараттың тиімділігі осы көрсеткіш бойынша бағаланады. Біз бақытты отбасын құруға, денсаулығы зор және саналы ұрпақ тәрбиелеуге жағдай жасауымыз керек. Сол себепті, бүгінде отбасы институты мемлекеттердің жаһан­дық бәсекеге қабілеттілігін қалыптас­тыратын негізгі мәселеге айналды. Ұлтымыздың басты капиталы – озық ойлы әрі рухани тұрғыда кемелденген азаматтарды тәрбиелеп өсіру осыдан бастау алады.

Егемен елімізді одан әрі өркендету үшін отбасы институтын әлеуметтік саясатымыздың өзегіне айналдыруы­мыз керек. Азаматтарға әлеуметтік кө­мек көрсету жүйесі отбасын құру, оны ны­ғайту және оған жан-жақты қолдау көрсетуге негізделуге тиіс.

Жыл сайын адами құндылықтарды жаңғыртуға, үлгілі отбасыларды дә­ріп­теуге және оның мәртебесін арт­­ты­­руға бағытталған «Мерейлі от­ба­сы» ұлттық байқауы өткізіліп ке­ле­ді. Мұн­дай байқаулар отбасы инсти­тутын нығайтуға, ата-ананың бала тәр­бие­сіндегі жауапкершілігін арттыруға ықпал етеді. Әйелдер істері және отба­сы­лық-демографиялық саясат жөніндегі ұлт­тық комиссия Фараби ілімінің бақыт­ты отбасы моделін ұзақмерзімді стра­тегияға айналдырғаны дұрыс болар еді.

Ұлы ойшылдың пікірінше, адамның кемелденуіне ең басты ықпал етуші күш – білім. Ұлы бабамыздың білім мен тәрбиені ұштастыра жүргізу хақындағы ой-тұжырымдары ғасырлар бойы өмір шындығынан туған қағидаға айналды. Сондықтан жас ұрпаққа білім мен ғылымды ғана үйретіп қоймай, жан-жақты тәрбие  беріп, адами қасиеттерді сіңіру аса маңызды. Мұндай ізгі ұмты­лысқа, ең алдымен, мемлекет мүдделі әрі жауапты болуға тиіс. Бұл орайда Білім және ғылым министрлігі білім мен тәрбиені қатар өрістету ісін жандандыра түскені абзал деп ойлаймыз.

Тәлім-тәрбиенің кілті ақыл-пара­саты мол ата-ананың ғана емес, білімі терең, тағылымы тамырлы ұстаз­дың да қолында болады. Адам баласы жақ­сы­лыққа жету жолында, Әл-Фараби тілімен айтқанда, «ақылгөй ұстазға зәру». Бұл зәруліктің орнын білікті педагогтер, ұлағатты ұстаздар даярлау арқылы толтыруға болады. Осы тұрғыдан алғанда, біз қоғамда қажетті реформаны жүзеге асыра бастадық. Парламент «Педагог мәртебесі туралы» заң қабылдады. Бұл заң көптеген жаңа қадамдарға жол ашады. Сондықтан барша мұғалім еңбегін бағалап, педагог мәртебесін арттырып, «ұстаз» деген ұлағатты ұғымды қадірлеуіміз керек.

Әл-Фараби нұсқағандай, бақытқа кенелудің кепілі – орнықты мінез-құлық пен ақыл-парасат. Сонымен қатар ұлы кемеңгер адамның жетілуі оның денсаулығына тікелей байланыс­ты екенін айтады. Халқымыз «Тәні саудың – жаны сау» дейді. Ендеше, біз әр азаматтың дені сау болуына жете назар аударуға тиіспіз. Данышпан ойшыл ержүректілік пен қайсарлықты да жоғары бағалайды. Әр адам қауіпті сәттерде айналасын, елін  қорғап қалуға дайын тұруы қажет. Бұл қасиет адам бойына бала күнінен даруы керек. Демек, біз патриоттық тәрбиеге де баса мән бергеніміз жөн.

 Әл-Фараби жақсылыққа жету жол­дарын көрсеткенде үнемшілдік пен ысырапшылықты назардан тыс қалдырмайды. Ол сондай-ақ шектен тыс рахатқа бөлену тойымсыздыққа, қома­ғайлыққа соқтыратынын ескертеді. Ал қомағайлық жемқорлыққа әкеледі. Бұл да – ел дамуын тежейтін аса қатерлі індет. Мемлекетіміз мұндай кеселмен толассыз күрес жүргізуі керек. Қоғамның әр саласындағы жемқорлыққа жол бермеу –  бүгінгі күннің өзекті мәселесі.

 Дала данышпаны адам бойындағы теріс мінез-құлықтың рухани кесел екенін атап көрсетті.  Оның осыдан мың жылдан астам уақыт бұрын айтқан сөзі әлі де мән-маңызын жоғалтқан жоқ. Өкі­ніш­тісі, біздің қоғамда әлі күнге дейін ұлт дамуына кері әсер ететін іштарлық, аяқтан шалу әрекеттері етек алуда. Осындай қасиеттерден арылу үшін Әл-Фараби ілімін білім бағдарламаларына енгізіп, қоғамда кеңінен насихаттау ісін қолға алу қажет.

Кемеңгер ойшыл бақытқа жету жолын саралаған кезде мәрттік туралы ойын ортаға салады. Бұл үрдіс те бізге үлгі-өнеге болуға тиіс. Жетімін жылатпаған, жесірін жерге қаратпаған қазақ еліндегі жомарт жандардың дәс­түрлі қайырымдылық қызметінің жаңа деңгейде жалғасуына өріс ашу керек.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың пікірінше, «қайы­рым­дылық пен волонтерлік қызмет – патриотизмнің жарқын көрінісі және озық үлгісі». Биылғы Волонтер жылында еріктілердің игі бастамаларына баршамыз куә болдық. Отандастарымыздың қайырымдылық шараларына және волонтерлік жобаларға белсене атсалысуы – соның айқын дәлелі. Еріктілер мен жомарт жандар пандемия кезінде мұқтаж адамдарға айтарлықтай қолдау көрсетті. Біз қайырымдылықпен және волонтерлік қызметпен айналысуды барынша қолдап, оны кеңінен дәріптеуіміз керек. Бұл да мемлекеттің күн тәртібінде тұрған негізгі міндеттің бірі.      

Әл-Фараби адамдар арасындағы достық қарым-қатынасты да жақсы­лыққа жетудің жолы деп санайды. Қазақ халқы ешқашан достық пейілі­нен жаңылған емес. Бұл –  отандастары­мыздың ұлтына, нәсіліне қарамай, тату-тәтті өмір сүруінің кепілі. Осыған орай, біз достық қатынастарды одан әрі ны­ғайтатын іс-шараларды  тұрақты түрде жүргізе береміз. Жалпы, мемлекетіміз елдің тұрмысына жайлы, лайықты орта қалыптастыруға ерекше мән береді.

Біріккен Ұлттар Ұйымы жыл сайын әлем елдерінің бақыттылық деңгейінің рейтингін әзірлейді. Бақыт индексінің басты мақсаты – халықтың  рухани даму сапасын, тұрмыс ахуалын айқындау. Осы өлшемдер жиынтығы бойынша Қазақстан былтырғы халықаралық рей­тин­г­те 60-орынды иеленді. Бұл ұлы ғұла­маның атажұрты саналатын біздің елі­міз үшін, әрине, жеткіліксіз. Демек, Үкі­мет бұл бағытта нақты жұмыстарды одан әрі қолға алса нұр үстіне нұр болар еді.

Сондықтан Қазақстанның әрбір азаматының жақсылыққа жету жолында өзін өзі жетілдіріп, ел дамуына үлес қосу үшін әл-Фараби идеяларымен қарулануы аса өзекті мәселе болып қала бермек.

Ғұламаның бақыт философиясы аза­маттық қоғамды өркениетке жете­лей­тін ақыл-парасат бағдары болуға тиіс.

Қайырымдылық қағидаты

Адамзат өзінің даму тарихында кемел қоғам құруды ғасырлар бойы армандап келеді. Батыс және шығыс ойшылдары әр дәуірде адамгершілік, білімділік, әділеттілік, гуманизм мәселелері туралы ой толғады. Мінсіз қоғам туралы ең­бектер жазылды. Мемлекеттік басқа­рудың тиімді формаларын іздеу барысында әртүрлі модельдер ұсынылды.

Соның ішінде Әбу Насыр әл-Фа­ра­бидің  қайырымды қала – қайырымды қоғам туралы ілімі аса құнды. Біз қазір коронавирус індетіне қарсы бүкіл адамзаттың күш біріктіруі аса маңыз­ды екенін көріп отырмыз. Бұл ахуал жал­пыадамзаттық «қайырымды әлем» ұғы­мы қаншалықты өзекті екенін аңғар­тады. Осы орайда Әл-Фарабидің бүкіл адамзатқа арнаған «Адамдар бақытқа тек біріге отырып қол жеткізе алады» деген сөзі баршамыз үшін нақты бағдар бола алады.

Әл-Фарабидің пікірінше, «адамдарды бір-біріне көмектесу үшін біріктіретін қала – қайырымды қала, ал бақытқа жету жолында бір-біріне қол ұшын беретін қоғам – қайырымды қоғам». Мемлекетке қарағанда алдымен қоғам қалыптасқаны тарихтан бел­гілі. Ойшыл атап өткендей, қоғам мемле­кет­сіз бола алса да, мемлекет қоғамсыз бола алмайды. Осы орайда, еліміздегі азаматтық қоғамды дамыту үшін Әбу Насыр әл-Фарабидің қайырымды қоғам туралы идеяларын басшылыққа алуға болады.

Әл-Фарабидің әлеуметтік көзқа­рас­тары азаматтық қоғамның және әді­летті жүйенің қағидаттары мен құнды­лықтарын қалыптастыру үшін аса маңызды. Философ «Қайырымды адам және азаматтық қоғам қандай болуы керек?», «Мемлекеттік басқарудың әділетті жолы қандай?» деген сауалдарға нақты жауап береді. Ұлы ойшыл адамдардың бір-бірімен қарым-қатынасын және адамгершілік қасиеттерін жетілдіру арқылы жоғары парасаттылыққа жете­тінін айтқан. Сондықтан да ұлы кемең­гердің көзқарастары жаңа ХХІ ғасырда да өте өзекті деп санаймыз.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев Президент лауазымын атқаруға кіріскен кезде әділеттілікті үш ұстанымның бірі ретінде ерекше атап көрсеткені белгілі. Әділеттілік – дамыған қоғамның және мықты мемлекеттің өзегін құрайтын қастерлі қағида. Бұл ұстаным, әсіресе, мемлекеттік деңгейде және қоғамдық өмірдің барлық саласында берік орнығуға тиіс.

Биліктің беделі әділдік арқылы ғана арта түседі. Халық мемлекеттік орган­дар мен лауазымды тұлғалар қабыл­дай­тын шешімдердің әділ және ойға қо­нымды болуын талап етеді. Бұл – заңды әрі орынды талап. Осыны биліктің атқарушы, заң шығарушы органдарында және сот саласында қызмет ететін бар­лық қызметкерлер жете түсініп, бұлжыт­пай орындауы керек. Әр нәрсеге әділет­тілік тұрғысынан қараған кезде ғана береке-бірлігіміз нығайып, мемлекетіміз өсіп-өркендейді. Әл-Фараби аманат еткен ой-тұжырымның бірі – осы.            

Әл-Фараби еңбектерінен адамдардың бір қоғамда бірге өмір сүруі үшін қажетті адамгершілік қасиеттерге негізделген қағидаларды таба аламыз. Ол адам мен қоғамның біртұтастығы қоғамдық өмір мен жеке өмірдің үйлесімді да­муына байланысты деп түсінеді. Ғұлама ғалымның «қайырымды қоғамы» – қоғам мүшелері армандайтын әлеуметтік құрылым. Адамдар тек бір-біріне қолдау көрсету арқылы қайырымды қоғам құра алады. Мұндай қоғамда адам­гершілік, әділеттілік, ақиқатқа құштар­лық, ар-намыс, еңбекқорлық дәріптел­мек. Адамдардың бір-бірімен және сыртқы ортамен байланысы, қоғам мен мемлекеттің өзара қарым-қатынасы осы құндылықтар негізінде қалыптасады.

Бүгінде Әл-Фарабидің «қайырымды қоғам» ұстанымындағы әділеттілік, қоғам мүшелеріне тең мүмкіндік беру жөніндегі қағидаттары біз үшін аса маңызды. Оның ілімі бойынша, кез кел­ген жетілген қоғамның мақсаты – елін надандық, жемқорлық, дұшпандық сияқ­ты жағымсыз әрекеттен қорғау. Ой­шыл­дың пікірінше, мемлекеттік басқару­дың әділеттілігі азаматтардың еркін же­тілуіне жол ашады. Осы идеяны бас­шылыққа алсақ, құқықтық мемлекет құру жолында әрбір азаматтың қоғам­дағы орны мен елдің дамуына қосқан үлесі ескерілуге тиіс. Өйткені мерито­кра­тия қағидаттарын сақтау арқылы аза­маттық қоғам қалыптасатынын дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отыр.

Әл-Фарабидің әлеуметтік-саяси ұстанымының бүгінгі қоғам дамуымен үндесетін тағы бір тұсы – көшбасшы тұлғасы. Ол көшбасшының он екі қасиетін анықтап берген. Қазіргі заман­да Әл-Фарабидің бұл көзқарасы да аса бағалы. Біз мемлекеттік шешімдердің әр азаматқа игілік әкелуі үшін түрлі деңгейдегі басшыларға үлкен жауап­кер­шілік жүктелетінін білеміз. Ұжымның үлкен-кішілігіне қарамастан, жалпы қоғамдағы жағдайдың өзгерісі басшыға және оның көшбасшылық қасиетіне тікелей байланысты болады.

Көшбасшы өзінің қабілет-қары­мы­мен және іс-әрекетімен қоғамның басқа мүшелеріне үлгі болуға тиіс. Сол себепті мемлекеттік қызметке кадр­лар іріктеу барысында Әл-Фараби атап көр­сеткен «мінсіз көшбасшы» идеалын бас­шылыққа алған жөн. Елімізде прези­денттік кадрлық резерв жасақтау үшін өткізілген үздік жас мамандар байқауы осы мүддеден туындаған еді. Әртүрлі деңгейдегі басшының, мемлекеттік қызметшінің «фарабилік тұжырыммен» үндес заманауи  моделін қалыптастыру – ғұлама ұстаздың аманатын орындаудың бір көрінісі. Сондықтан ең үздік мамандарды кәсіби біліктілігімен қатар адамгершілік қасиеттеріне қарап іріктеп алуымыз қажет. Дәл осы ұстаным Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев­тың биылғы Жолдауында айтыл­ған мемлекеттік басқарудың жаңа үлгі­сінің өзегін құрауға тиіс. 

Ойшылдың үйлесімді қоғам теория­сы, саясат пен мораль сабақтастығы тура­лы ойлары ел Президентінің  «Ха­лық үніне құлақ асатын мемлекет» тұ­жы­рымдамасымен үндеседі. Сон­дай-ақ Сыбайлас жемқорлықпен күрес агенттігіндегі Парасаттылық департаменті қоғамдағы әдеп норма­лары­ның сақталуын қамтамасыз ету үшін құрылды. Бұл – өркениетті ел болу, де­мократиялық үрдістерге көшу жолын­дағы маңызды қадам.

Қайырымды қоғамда азаматтардың және ұжымның таңдауы мен қалауына қолайлы жағдай жасалады. Әл-Фара­бидің осыған саятын бұл пікірі мемлекет, азаматтық сектор және үкіметтік емес ұйымдар арасындағы қарым-қатынас логикасын өзгерту, сондай-ақ азаматтық қоғаммен әріптестік орнату міндеттері қойылған қазіргі кезеңде ерек­ше маңызды болып отыр. Қазақстан осын­дай өзара серіктестік арқылы қоғам­ның сұранысына жауап беріп, алға ілгері­лейді.

Президент жанынан құрылған Ұлт­тық қоғамдық сенім кеңесінің негізгі мақ­саты – мемлекет пен қоғам арасындағы кедергіні жою және түйткілді мәселе­лерді мәміле арқылы шешу. Бұл құры­­лым­ның мақсаты да ойшылдың идея­лары­мен өзектес. Әл-Фараби фило­софия­сынан мәдениетаралық сұхбат­тың саяси моделін табуға болады. Та­­ту­­лық­тың тиімді алаңына айнал­ған Қазақ­стан халқы Ассамблеясы әлеу­­мет­тік-саяси үдерістерге ұлттық, діни және мә­дени ерекшеліктерге қара­мастан, тең дәрежеде қатысу мүм­кін­дігін қамта­масыз етіп отыр. Бұл бағыт­та қабылданған заңдар қоғамдық бірлестік­тердің рөлін арттыра түседі.

Азаматтық қоғам мен мемлекет қарым-қатынасының барлық формасы әлеуметтік жүйенің өзін-өзі басқаруына, реттелуіне жол ашуға тиіс.

Әл-Фарабидің қайырымды қоғам идеясы – өркениет өнегесі, елдіктің өзегі, мемлекеттіліктің тұғыры. Қайы­рым­ды қоғам әділетті басқаруға негіз­делсе, әрбір қоғам мүшесінің жағдайы түзеледі. Осыған орай біз де әділдікті басты назарда ұстап, бірлігі жарасқан халқымыздың ынтымағын арттыра беруіміз керек.

Өркениет өнегесі

Адамзат өркениеті қайда беттеп барады? Бізді алдымызда не күтіп тұр? Бұл – көптеген ойшылдар мен саясаткерлерді толғандыратын сауалдар. Дәл қазіргі сәтте ұлы ғұламаның адамзатқа қарата айтқан ізгі қоғам туралы ілімінің өзектілігі артып келеді. Әл-Фараби – өркениет философы, әлем кеңістігіне асқар биіктен көз салған ұлы тұлға. Оның рухани құндылықтар мен игі мұраттарға негізделген идеялары мемлекетті әділ басқаруға және қоғамды кемелдендірудің өркениетті парадигмасын қалыптастыруға негіз бола алады. Бұл идеялар заманауи адамзат өркениетінің басты ұстынына, әлемдік қоғамдастықтың қауіпсіздігі мен қалыпты өмірін қамтамасыз ететін қағидаға айналуға тиіс. Тек осылайша ғана адамзат дамуына аса қолайлы бейбіт кезеңге жетуге болады. Ұлы өркениет философының үніне барлық адамзат баласы құлақ түруге тиіс!

Қазақстан тәуелсіздік алған кезден бастап, әлемдік деңгейдегі бірқатар басқосуларға мұрындық болып келеді. Азиядағы өзара ықпалдастық және сенім шаралары жөніндегі кеңес, Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезі, Елбасының ядролық қарусыз әлем жөніндегі бастамасы – соның айқын дәлелі. Қазақстанда Еуропадағы қауіп­сіздік және ынтымақтастық ұйымы мен Ислам ынтымақтастығы ұйымы­ның саммиттері, «ЭКСПО-2017» халықаралық көрмесі жоғары деңгейде өтті. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен құрылған Еуразиялық экономикалық одақ ауқымын кеңейтіп, халықаралық аренадағы беделін арттырды. Қазақстан әлемдегі қақтығыстар мен шиеленісті мәселелерді шешу жолында Әл-Фараби ұсынған ізгілік пен ынтымақтастық қағидаларына сай маңызды қадам жасап, күш жұмыл­дырып келеді.

Ғылым мен мәдениет саласындағы айтулы жетістіктер өркениет дамуының қозғаушы күші екені белгілі. Кез келген халықтың тарихтағы орны ғылыми-технологиялық, инновациялық және мәдени даму үрдісіне қосқан үлесі бойынша айқындалады. Осы орайда, біз ата-бабамыздың жылқыны қолға үйрету мәдениетін қалыптастырып, металл өңдеуді дамытқанын зор мақтанышпен айта аламыз. Орталық Азия аймағының әлемдік өркениеттің дамуына қосқан үлесі бүгінде отандық қана емес, шетелдік зерттеушілердің де қызығушылығын тудырып отыр. Әл-Фараби әлемді тануға және адамзат өркениетінің дамуына зор еңбек сіңірді. Ұлы философтың ілімі этика ілімдерінің негізіне айналды.

Бүгінде әлем экономикасы тех­но­логиялық бағытта дамып келеді. Төртінші өнеркәсіптік революция­ның негізін құрайтын үлкен дерек­тің, заттар интернетінің, киберфи­зика­лық жүйелердің, блокчейн техноло­гия­ларының маңызы арта түсті. Дәлірек айтқанда, жаңа ғылыми технологиялар арқасында барлық дамыған елдер зияткерлік ресурстарға бейімделді. Өр­кениетті мемлекеттер ауқымды ақпа­рат­тық технологияларға негізделген «білім экономикасына» бағыт алып, инно­вациялық серпіліс жасауда. Бұл – жалпы әлемдік үрдіс, уақыттың тарихи сынағы және басты талабы. Тек инновациялық даму ғана еліміздің тұрақты өркендеуін және ұлттық экономиканың әлемдік деңгейдегі бәсекеге қабілеттілігін қам­тамасыз ете алады.

Мемлекет басшысы былтырғы және биылғы Жолдауында еліміздің ғылым саласын дамыту мәселесіне баса назар аударды. Біз экономиканы жаңа ғы­лы­ми әзірлемелер арқылы ғана өркендете аламыз. Дамыған мемлекеттер білім мен ғылымның арқасында көш бас­тап келеді. Сондықтан осы салаға жағ­дай жасау – кезек күттірмейтін маңыз­ды міндет. Осы орайда Үкіметке жыл са­йын әлемнің жетекші ғылыми орталық­тарында 500 ғалымның тағылым­дама­дан өтуін қамтамасыз ету және «Жас ғалым» жобасы аясында зерттеу жүргізу үшін 1000 грант бөлу жөнін­дегі мәселе жоғары деңгейде қарасты­рылуда. Ғылым қаржыдан таршылық көрмеуі керек. Өйткені елді мұратқа жеткізетін саланың бірі – осы. Ұрпақ­та­рымыздың ғылым-білімнен ешқашан алыстамағаны жөн. Әл-Фарабидің сан ғасырлық тағылымы бізге осындай аманат жүктейді.           

Инновациялық экономиканы дамы­тудың негізгі факторы – адам капиталы. Бұл ретте ғылым мен білім беру жүйесінің рөлі зор. Осы жаңа техноло­гия­­ларды дамытатын жоғары оқу орын­дарына ерекше мән бергеніміз жөн. Қазақ­станның университеттері әлемдік рей­тинг­терде алдыңғы қатарға шығып, дүниежүзілік кеңістікте беделді орындарды иеленуі керек. Осыған орай, алғашқы жоба ретінде Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде «Әл-Фараби» ғылыми-зерттеу алқабы іске асырылатынын атап өтуіміз керек.

Әлемдік тәжірибеге сүйенсек, зерттеу университеттері негізінде қалып­тасқан жоғары технологиялық ареалдар (алқаптар, технополистер, өндіріс клас­терлері және т.б.) кез келген елдің ин­новациялық жүйесінің негізгі элементі екенін көреміз. Сонымен қатар олар өз мемлекеттерінің тұрақты дамуына тың серпін бере алады.

Экономикасы дамыған елдер мем­ле­кеттің, университеттің, бизнес өкілдері мен қоғамның күш-жігерін біріктіру арқылы жаңа білім жүйесі мен озық технологияларға қол жеткізіп отыр. Елі­міздің білім саласында көрсететін қыз­меттерінің экспортын ұлғайту және отандық ғалымдардың ғылыми-инно­вациялық әзірлемелерін жүзеге асыру мақсатында Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Әл-Фараби тарихи-мәдени орталығының филиалын Сирияның Дамаск қаласынан ашу көзделуде. Шетелде ашылған осындай он екі филиал Қазақстанның тарихи және мәдени байланыстарын нығай­туға үлес қосуда. Келешекте осындай орта­лықтарды көбейтуіміз керек.

Әбу Насыр әл-Фараби – соңына баға жетпес мол мұра қалдырған ғалым. Соның біразы дүние жүзінің түрлі кітап­ханалары мен қолжазба қорларында жатыр. Бұл ғаламат жәдігерліктерді барынша түгелдеп, өз тілімізге аударып, жан-жақты зерттеп-зерделеу қажет.

Қазақстанның Тұңғыш Президенті – Елбасы Н.Назарбаев «...Дүние жүзіне бел­гілі тұлғалар бүгінде «өз мем­ле­кет­терінің» баға жетпес символдық капиталы саналады əрі сол елдердің халық­аралық аренада тиімді ілгерілеуіне сеп­тігін тигізіп отыр» деген болатын. Сон­дық­тан Әл-Фараби есімі Қазақ елі үшін қа­шанда әлемдік бренд болып саналады.

Осылайша, Әл-Фараби ілі­мін жоғары технологияны дамыту, адами капиталымыз бен бәсекеге қабілеттілігімізді арттыру және адамзат өркениетінде лайықты орын алу үшін тиімді пайдалануымыз керек. Бұл – бәріміз үшін маңызды міндет.

 * * *

Мінеки, тағылымы мол тарихи жыл да аяқталып келеді. Түгел істің түйінін жасайтын, мерейтойлық жылдың қорытындысын шығаратын да уақыт  таяды. Бұл орайда Әбу Насыр әл-Фараби бабамыздың 1150 жылдық мерейто­­­­йын өткізудің басты мақсаты – ұлы ойшылдың мұрасын, оның әлемдік өркениет тарихындағы рөлін айқындау, Әл-Фарабиді ұлттық бренд ретінде ілгерілету болғанын атап өтуіміз керек. Жыл бойы Әл-Фарабидің ғылымның рөлі, ізгілік, этикалық кемелдік туралы идеяларына негізделе отырып  халық­аралық, республикалық және өңірлік деңгейлерде қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық, салалық, кәсіби кешенді іс-шаралар жүзеге асырылды.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев «Дана бабамыздың еңбектерінің факсимелерін әлем кітапханаларынан жатпай-тұрмай іздеу, табу, қазақ ойының, қазақ ғылымының басты міндеті саналуы тиіс... Жаңа Қазақ­станның жаңа ұрпағы қастерлі бабамыз­дың еңбектеріне адал, әм берік ниетпен қарайтынына сенім мол. Әл-Фара­бидің теңдессіз еңбектері Дешті-Қып­шақ руханиятының қайнар көзі бол­ғанын қашанда жадымызда ұстайық» деген міндеттері басшылыққа алынды.

Атап өтер жайт,  Фараби бабамыздың парасатты ғұмыры бүгінгідей жаһандану заманында жас ұрпақты бәсекеге қабі­летті етіп өсіру жолында үлкен үлгі-өнеге. Ұлы философ бала кезінен сол за­мандағы өркениеттің іргелі орталық­тары Бұқара, Самархан, Мерф, Бағдат, Харран, Рей, Каир, Алеппа және басқа да ірі шаһарларда ұдайы білімін жетілдіріп отырды. Ғылым, білім іздеп, жаһанды шарлаған ойшыл түркі, араб, парсы тілдерімен қатар грек, қытай, латын, санкскрит және басқа да ғылым дамыған тілдерді меңгереді.

Қазіргі уақытта Әл-Фараби ойлары мен тұжырымдарының өзектілігі қайтадан арта түсуде. Сондықтан да биылғы барша мерейтойлық іс-шаралар ұлы ойшылдың рухани мұрасын насихаттауға, зерделеуге, оның ғылыми және әлеуметтік-мәдени маңызы бар инфрақұрылымдық объектілерін құруға, сондай-ақ Әл-Фарабиді мәңгі есте қалдыруға бағытталды.

Ойшылдың еңбектерін тәржімалау жұмыстары қолға алынды, Әл-Фараби туралы жаңа кітаптар жарыққа шықты, ұлы ғалым туралы деректі фильмдер жасалды. Бұқаралық ақпарат құралдарында Әл-Фарабиге арналған хабарлар циклі, тақырыптық айдарлар мен бөлімдер ұйымдастырылды.

Әл-Фарабидің шығармашылық мұрасын және оның қазіргі әлемдегі өзек­тілігін талқылау түрлі елдердің ғалым­дары мен әлемнің жетекші фарабита­ну­шыларының ірі халықаралық конференцияларда талқыланатын тақырыпқа айналды. Әл-Фарабидің шетелде жаңа орталықтары ашылды.

Біз ұлы бабамыздың ғылыми жаңа­лықтарын жаңа ғасырдың сұранысына сай зерделеуге де бас мән беріп келеміз. Әл-Фараби мұрасының аясында жасан­ды интеллект, этика және рухани дамумен байланысты проблемаларды зер­делеу бойынша пәнаралық жобаларды қолдауға қаржы бөлінді. Жоға­рыда айтыл­ғандай, Қазақ ұлттық универ­ситетінде Әл-Фарабидің ғылыми-тех­но­­­логиялық алқабын құру жөніндегі жобаға бастама жасалды, ол инвестиция­лар тартуға, технологиялардың дамуына қуатты серпін беруге және отандық ғылым мен білім деңгейін арттыруға мүмкіндік береді.

Түркістан облысындағы Әл-Фараби мұрасын жаңғырту және Отырар қала­шығын ірі туристік кластер ретінде қал­пына келтіру бойынша бірқатар іс-шара­лар кешені өткізілді. Ізгі қоғам туралы Әл-Фарабидің идеясын креативті және өзгеше түрде насихаттауға бағытталған жастар бастамалары қолдау тапты.

Таяуда Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде біз осы үлкен жұмыстың қорытындысын шығардық, соның арқасында Әл-Фарабидің бейнесі мен мұрасын қоғамдық қабылдау едәуір алға жылжыды.

ҚазҰУ мен қазақстандық ғылыми қо­ғамдастықтың бірегей мықты командасының арқасында Әл-Фараби жылы аясындағы ғылыми миссионерлік қағидаттарға негізделген көптеген іс-шаралар жүзеге асырылды.

Ел Президенті халыққа жасаған биылғы Жолдауында  «ұлттың жаңа болмысын» қалыптастыру бойынша баршамыздың алдымызға аса маңызды міндет қойды. Бұл орайда, кез келген бәсекелестікке төтеп беретін әрі ұл­ты­мыздың ұлы қасиеттерін бойына сіңір­ген ұрпақ қалыптастыруда Әл-Фа­раби баба­мыздың мұраларын жастар­дың бо­йы­на барынша сіңірудің мәні ерекше зор!

Сонымен қатар ұлы ойшыл дүниеге келген Ұлы Дала төсінде отандық ғылымды өркендету де өте өзекті мә­селе. Өздеріңіз білесіздер, Әл-Фараби баба­мыз осыдан мың жылдан астам бұрын дүниенің мәңгілігін,  танымның болмысқа тәуелдігін айқындап парасат туралы ілімді сараптап, саралады. Сол замандардың өзінде дала кемеңгері «Ғылымдар тізбегі», «Бесінші трактат», «Медицина каноны», «Қайырымды қала», «Риторика», «Бақытқа жол сілтеу», «Вакуум туралы» және басқа да он­даған іргелі еңбектер жазғанын ескер­сек, ұлы баба ұрпақтары қазіргі таңда тарихи әрі табиғи сабақтастықты қамта­масыз етуге міндетті деп есептейміз!

Осыған орай Әл-Фарабидің мерей­тойлық жылында өткізілген барлық іс-шаралар қазіргі заманғы білім беру, ғылым, инновация және халықаралық ынты­мақтастық жүйесінің дамуына қуатты серпін беріп отырғанын айрық­ша атап өтуіміз керек. Әл-Фараби шығармашылығын пәнаралық зерттеу жандандырылды, соның арқасында әлемдік философия мен ғылым контекстінде Әл-Фарабидің әлеуметтік-философиялық көзқарастарының басты идеялары мен принциптерінің қазіргі мазмұнын анықтау бойынша жұмыс жалғасуда.

Сонымен бірге Әл-Фараби мұра­сы­ның негізінде адамның рухани-зият­керлік жетілуі парадигмасы мен ізгілік­ті қоғамды қалыптастыру стратегия­сы аясында мемлекеттің жаңа түрін тео­риялық негіздеу міндеттері өзектен­ді­рілді.

Сонымен қатар 19 қазан күні Нұр-Сұлтан қаласында Әл-Фарабидің мерейтойына арналған қисынды аяқталу шарасы – халықаралық форум онлайн тәртібінде өтті. Оған Біріккен Ұлт­тар Ұйымының, ЮНЕСКО-ның өкіл­дері, Иран, Түркия, Әзербайжан, Ұлы­британия, Мысыр, Израиль және т.б. елдер­дің билік өкілдері, министрлер, дипломаттар, жоғары оқу орындарының ректорлары, белгілі ғалымдар қатысты. 

Қорыта айтқанда, мерейтойлық жыл Қазақстан және дүние жүзінде адам­заттың дамуы үшін Әл-Фараби мұра­сының маңызын қайта ашып, жаңа қырынан тануға мүмкіндік берді. Осы жылы ұлы ойшылдың мұрасын насихат­таудағы қол жеткізілген жетістіктер мін­детті түрде жаңа да жасампаз ғылыми жобаларға жол ашатыны анық. Әл-Фарабиді зерттеу, және мәңгі есте қалды­ру жөніндегі баршамыздың алдағы ортақ жұмысымыз арқылы біз ғұлама ғалымның қазыналы мұрасын әлем­дік мәдениетте жаңа Қазақстанның жарқын бренді ретінде лайықты көрсете аламыз.

 * * *

Әбу Насыр әл-Фараби – бір ұлттың шеңберінен шығып, бүкіл адамзат биігіне көтерілген қайталанбас тарихи тұлға! Оның рухани әлемін тану – адамзаттың мың жыл бұрынғы парасат-пайымын тану ғана емес. Бұл дегеніміз – бүгінгі болмысымыздың қай деңгейде екеніне көз жеткізу, сол туралы ой толғау, осыған орай жаңа заманның сын-қатерлеріне лайықты жауап іздеу. 

Әл-Фараби ілімі бізді әлемдік өркениет жолындағы «Бақытты адам – қайырымды қоғам – қуатты мемлекет» жүйесін құруға жетелейді.

Біздің алдымызда тұрған зор міндет – ғұламаның әлем мойындаған өмірлік қағидаларын қазіргі заманға сай қолданып, ақыл-ой биігіне көтерілу, елімізді дамыған озық елдердің қатарына қосу. Сондықтан Әл-Фарабидің 1150 жылдық мерейтойы рухани өміріміздің қарқынды дамуына зор серпіліс беретін, сондай-ақ жалпыұлттық жаңғыруға жол ашатын игі бастама болатынына сенімдіміз!

Әл-Фарабиді таныту – Қазақстанды әлемге таныту!

Қырымбек КӨШЕРБАЕВ,

Қазақстан Республикасының Мемлекеттік хатшысы,

Әбу Насыр әл-Фарабидің 1150 жылдық мерейтойын дайындау және өткізу жөніндегі мемлекеттік комиссияның төрағасы