Суретті түсірген Ерлан ОМАР, «EQ»
Жер бетінде жасыл желектің азайып, атмосферада көмір қышқыл газының ондаған есе артуынан жаһанда ауа райы өзгерді. Өзен-көлдер суалып, құрғақшылық жайлады. Көмір қышқыл газы мұхиттардағы су құрамын өзгертіп, ондағы тіршілік иелеріне үлкен қауіп төндіруде. Өндіріс орындары ашылып, автомобиль және басқа да техника түрлері көптеп шығарылуынан атмосфера күн сайын ластанып, жерді көк түтін құрсап келеді. Көк түтін тропосфера мен стратосфера арасында бұлт (смог) түзіп, жер бетіне күн сәулесін толық түсірмеуде. Антарктида мен Солтүстік мұзды мұхиттағы мәңгілік мұздар еріп, ондағы су деңгейі көтерілді. Жаһандық жылынудың зардабы туралы аз айтылып жатқан жоқ. Бұл үдеріс осылай жалғаса берсе, ертеңгі күніміз не болады? Оны ауыздықтаудың, еңсерудің жолдары жоқ па?
Биыл ақпан айында БҰҰ-да өткен басқосуда осы мәселе кеңінен талқыланды. Оған әйгілі ғалымдар мен экологтар қатысып, пікірлерін білдірді. Жиынға қатысушылар қызу пікірталастан кейін планетаны сауықтыру, ауаға шығарылатын зиянды заттарды азайту үшін дүние жүзінде 1 трлн ағаш егу керек деген пәтуаға келді.
«Орман – жердің өкпесі», «Жасыл желек – жер көркі». Ағаш – құнды құрылыс материалы, отын, жанға дауа, жерге сая. Адам орта есеппен күнделікті 2-3 кило тағам, 4-5 литр су тұтынады. Ал бір тәулікте 20 кило оттегімен тыныстайды. Демек, оттегісіз бір сәт те өмір сүре алмайды. Адамзат ес жиып, етек жапқан кезде жер бетін тұтас орман көмкеріп, 8 млрд гектардан астам жасыл желек жайқалып тұрған екен . Статистика оның 3 млрд гектардан астамы отқа оранғанын алға тартады. От-ойран орман-тоғайды әлі де аяусыз жалмап келеді. Былтыр Аустралияда бірнеше айға созылған өрттің кесірінен 11 млн гектар орман күлге айналды. Әлемде жыл сайын халық шаруашылығы қажеттілігі үшін 30 млн гектарға жуық ағаш оталады. Кездейсоқ өрттен айырылып жатқан өсімдіктер қаншама? Соның салдарынан бүгінде планетада 4 млрд гектарға жуық ғана жасыл желек қалған. Анахарсис бабамыз ескерткендей, адамзат үшін оның зардабы аз болған жоқ. Жасыл желектен айырылған алқаптар дауылдың салдарынан құнарынан айырылып, азып-тозуға, яғни деградацияға ұшырады.
Жалаңаш қалған аумақтарда судың қоры азайды. Ең сорақысы, климат өзгерді. Көп жерде құрғақшылық белең алды. Ағаштың қадір-қасиетін ежелден жақсы білетін ата-бабаларымыз: «Бір тал кессең, он тал ек» деп текке айтпаса керек. Өкінішке қарай, осынау қанатты сөздің байыбына әлі күнге бара алмай жүргенімізді ойласаң, көңілің алағай да бұлағай болады.
Жасыл желектің көмір қышқыл газын сіңіріп, оттегін шығаратынын, жердің құнарын сақтап, су қорын молайтатынын кавказдықтардың жақсы білетіні, соған сай әрекет ететіні қуантады. Осыдан 43 жыл бұрын дәм-тұз бұйырып, Солтүстік Кавказда, Краснодар өлкесінде әскери борышымды өтедім. Жолда әр шақырым сайын желдің өтіне қарсы егілген жал ормандардан көз сүрінеді. Әрбір жал орманда егілген тал 4-5 қатардан аспайды.Үлкен кісілерден мұның себебін сұрауға тура келді. Олар осындай жал ормандардың егістікті жел эрозиясынан сақтайтынын, қыста қар тоқтататынын айтты. Мұның өзі нәтижесіз емес. Кавказдықтар дәнді дақылдардың әр гектарынан аз дегенде 30 центнерден жоғары дән жинайды.
Ал елімізде әр гектардан 20 центнерден өнім алса, бөріктерін аспанға атады. Осындай жал ормандардың өсірілмеуінен қыста жел егістіктердегі қарды сай-салаға, қала берді елді мекендерге тоғытады. Жалаңаш қалған алқаптардағы күздіктің біразы үсіп кетеді. Т.Рысқұлов ауданының аумағында біраз жерде осындай игі іс қолға алынған болатын. Олар қазір де жайқалып, егіске қорғаныш, жерге көрік, көзге қуаныш болып тұр. Өкінішке қарай, бастама аяқсыз қалды. Мұның өзі жал ормандарды жерімізде өсіруге мүмкіндік мол екенін көрсетеді.
Қазақстан әлемде жер көлемі бойынша тоғызыншы орынды иеленеді. Жер кең-байтақ болғанымен Қазақстанда орман қоры небәрі 4 пайызды құрайды. Еліміздегі орман алқабы 6 млн гектардан аспайды.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс- қимыл кезеңі» атты Жолдауында: «Қоршаған ортаны қорғау және экологиялық даму – еліміз үшін алдыңғы кезекте тұрған мәселе. Бүкіл өркениетті әлем жұртшылығы осы мәселемен айналысуда. Бізге де мұндай жаппай үрдістен шет қалуға болмайды» деп ерекше атап көрсетті. Президент сондай-ақ «Бес жыл ішінде орман алқабында 2 млрд, елді мекендерде 15 млн ағаш отырғызылады», деді.
«Істің басы – ниет». Ниет болса, тақыр жерді де гүлдендіруге болады. Бұған Нұр-Сұлтан қаласының айналасында Елбасының бастамасымен егілген жасыл белдеу айқын айғақ. Н.Назарбаев осы істі қолға алған кезде «Бұл жерде ағаш өспейді» деп сәуегейлік жасағандар да болды...
Ағаш өсіру адамдарға айтарлықтай табыс та әкеледі. Өткен ғасырдың сексенінші жылдары Жуалы ауданында бірқатар тұрғындар шағын орман өсіруді қолға алды. Әбділ Жұманов, Жолдыхан Беков сияқты азаматтар атшаптырым аумақта терек өсірді. Оларға да бірқатар ауылдастары «Бұл әрекетіңнен түк шықпайды. Босқа арамтер боласың» деп «жанашырлық» танытқан екен.
Уақыттан ұшқыр ешнәрсе жоқ. Арада 12-15 жыл өткен кезде теректердің діңі жуандап, құрылыс материалдарына жарап қалды. Шағын орман өсірушілерге құрылыс салушылар Тараз бен Шымкент шаһарларынан лек-легімен ағылды. Теректерді жүк көліктеріне тиеп, оны өсірушілерге десте-десте ақша ұсынған алушыларды көрген бұрынғы «сәуегейлер»: «Япыр-ай, ағаш өсіру де бизнес екен ғой» деп бастарын шайқады. Адал еңбек еш кетпейді. Жуалыда қазір де ну орман өсіріп, еңбегінің жемісін көріп жүргендер бар. Бағбандар облыс аумағында құрғақшылыққа төзімді терек және қарағаш егудің тиімді екенін айтады.
Жасыл желек көпқабатты тұрғын үйлердің тұрғындары үшін аса қажет. Жазда күн шыжыған кезде адам көп шоғырланған жерде ауа жетпей кетеді. Әлбетте, үйдің айналасында тал-дарақ қаулап, жайқалып тұрса, әрі оттегі, әрі сая. Өткен ғасырдың алпысыншы жылдарының ортасында Таразда көпқабатты үйлерге қоныстанған тұрғындар бір кісідей ұйымдасып, аулаларына алуан түрлі сәндік ағаштар өсірді. Оның игілігін қазір ұрпақтары да көріп отыр. Өкінішке қарай, еліміз Тәуелсіздік алған кезде пайдалануға берілген Астана, Бәйтерек және Арай-2 шағын аудандарында көгалдандыру қолға алынбай келеді.
Бәйтерек және Арай-2 шағын аудандарында көріктендіру-көгалдандырумен шұғылданған мердігерлер ондаған млн теңгеге сәндік ағаш – қарағай көшеттерін отырғызды. Көшелерге де, көпқабатты үйлерге де көрік беріп тұрған қарағайлар жаз ортасында жаппай қурап қалды. Қыруар ақша, есіл еңбек далаға кетті. Өсімдікті еккеннен кейін тым болмаса тамырын терең жайғанша екі жыл суару керек еді. Көшеттерді отырғызғаннан кейін шаруаны біттіге санайтын қырсыздығымыздан қашан арылар екенбіз? Келешекте осындай көзбояушылықтан арылмасақ, шаһардың ажары ашылмайды. Мемлекет жұртқа жақсылық жасап сәндік ағашына дейін егіп берді. Тұрғындар игі істі неге іліп әкетіп жалғастырмайды? «Ашынғаннан шығады ащы даусым» демекші, бойымызды бойкүйездік, масылдық жайлап алған. Бізге барлығын мемлекет немесе біреу істеп беру керек. Арамызда жүрегі ізгілікке толы жандар да жоқ емес екен. Арай-2 шағын ауданындағы нөмірі жетінші көпқабатты үйдің көше жағынан тротуармен жүрген адам өзін саябақты аралап жүргендей сезінеді. Алуан сәндік ағаштар мен гүлдер көздің жауын алады. Әсемдік пен жұпар ауа жаныңды жадыратады, бойыңды сергітеді. Осы үйдің тұрғындары бұл игі істі үш жыл бұрын қолға алған болатын. Уақтылы суарылып, тиісті күтім көрген өсімдіктер қысқа мерзімде жайқалып шыға келді. «Жақсыны көрмек үшін». Осындай ізгілікті де игілікті істерден неге үлгі алмаймыз?
Еліміздегі орман-тоғайлардың дені Жамбыл өңірінде шоғырланған. Облыстағы орман ағаштарымен көмкерілген жер 2 млн 357 мың гектарды құрайды. Мемлекеттік орман қоры аумағындағы 49 гектар тұқымбақтарда ағаш көшеттері тұқымынан өсіріледі. Өткен жылы 1 730 гектар алқапқа орман екпелері көшеттерімен отырғызылған. Биыл ағаш көшеттерін 3 050 гектар орман қорына отырғызу, сексеул тұқымын 2 250 гектар алқапқа себу жоспарланған.
– Бұл жұмыс еңсеріліп келеді. Ол үшін 5 300 гектар алқап таңдалып алынды, – дейді облыстық табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасының басшысы Аслан Оразбеков.
Басқармаға қарасты 15 орман шаруашылығы мекемесі былтыр 59,6 гектар алқапқа қарағаш, жүзген және сексеуіл орналастырған. 2018 жылы облыс әкімдігінің ормандарды молайту және орман өсіру көлемін ұлғайтудың 2019- 2030 жылдарға арналған қадамдық жоспары Ауыл шаруашылығы министрлігінде бекітілді. Мұның өзі орман көшеттерін отырғызу көлемін 2030 жылы 5 мың гектарға ұлғайтуға мүмкіндік бермек. Мекемеде жасыл желекті өрттен, түрлі зиянкестерден қорғау жолында айтарлықтай жұмыс атқарылуда. Әйтсе де Жамбыл өңірін түлетуге бұл жұмыстар аздық етеді. Тал-дарақ егу, жерімізді көркейту – барша халықтық сипат алуы тиіс.
«Атадан мал қалғанша тал қалсын» дейді халқымыз. Мұның астарында терең мағына жатыр. Бұл істе аға ұрпақ жас буынға өнеге көрсетуі тиіс. Қоршаған ортаны Отан қорғағандай қорғау керек. Көктемде шыбықты шаншумен шаруаны біттіге санамай, оған тұрақты күтім жасауды дұрыс жолға қоятын кез жетті. Экологтар мен бағбандар көшеттерді күзде отырғызудың артықшылығы көп екенін айтады. Көктемде егілгендерге қарағанда оның көпшілігі көктеп, өсіп кетеді екен. «Көз қорқақ, қол батыр». Ниет етіп жасыл желек өсірген адам міндетті түрде еңбегінің жемісін көреді. Бұл маңызды шаруа баршамыз үшін, әуелі жер-анамызды сауықтыру үшін қажет. Көзі ашық, көкірегі ояу, санасы сергек азаматтарды бұл әңгіме бейжай қалдырмайды деген сенімдеміз.
Ақылжан МАМЫТ,
журналист
Жамбыл облысы
