– Алан Асқарұлы, аса жоғары талғампаздықпен жүзеге асырылған «Мольер, Вольтер және Бомарше немесе француз комедиясының негізін салушылар» жобасының идеясы қалай туды?
– Аталмыш концертті арнайы «Астана Опера» театрының көрермендері үшін ойластырдым. Осынау күрделі кезеңде көрермендеріміз үшін жан қуантарлық бір дүние жасағым келді. Бұл концерт француз комедиясының шамамен 150 жыл бойындағы даму тарихының көрнекі мысалы болып табылады. Концерт өз дәуірінде комедия жанрының деңгейі мен маңызын биік белеске көтерген Францияның ұлы драматургтеріне арналған үлкен үш бөлімнен тұрады. Кештің әлқиссасын әуелі француз комедиясы «Алтын ғасырының» өкілі, яғни француз комедиясының атасы болып саналатын Мольерден бастаймыз, кейін «Ағарту дәуіріндегі» Вольтердің шығармашылығына көшеміз де, ұлы драматург Бомаршенің комедияларымен аяқтаймыз. Аталған концертте «Астана Опера» театрының сан қырлы мүмкіндіктері пайдаланылды. Кеште миманс және балет әртістерінің қатысуымен Мольердің кейіпкері Журден мырзаның монологы түріндегі драмалық тұстар да, көптеген солистердің қатысуымен Моцарт шығармаларына тән финал түріндегі опера да, драматургтердің және олардың туындылары бойынша тамаша музыка жазып шыққан композиторлардың шығармашылық әрі өмірлік бейнесін ашып, нақыштай түсетін әдеби арқау да бар. Бұл концерт белгілі бір дәрежеде симфониялық өнер, классикалық әдебиет, драма театры, пантомима, балет хореографиясы және опера өнерлерінің әмбебап синтезін дүниеге әкелуге деген талпыныс болып табылады.
– Толығырақ айтып өтіңізші...
– Әрине, қуана-қуана айтамын. Кешіміздің алғашқы кейіпкері Жан Батист Мольер – Күн Патшасының, Людовик XIV-нің дәуіріндегі Францияның ұлы комедиографы. Адам әлсіздігін жануарлар туралы мысалдарымен көрсететін ақын досы Лафонтен сияқты Мольер де өз комедияларында адамдардың ұнамсыз қылықтарын келеке етеді. Мәселен, атақты «Тартюф» комедиясында екіжүзділікті көрсетсе, тіпті кейде өз пьесаларын адам бойындағы кемістіктермен атайды. Оған мысал ретінде «Мизантроп» немесе «Сараңды» алып қарауға болады. Ал «Дворян кейпіндегі мещан» шығармасында Мольер тектілікті ақшаға сатып аламын деп ойлаған Журден мырзаны әжуа қылады. Айтулы комедияның премьерасы 1670 жылы өтті. Ал жиырмасыншы ғасырда немістің ұлы композиторы Рихард Штраус осы пьесаға музыкалық сүйемелдеудің керемет нұсқасын өмірге әкелді. Кеште өздеріңіз сол тамаша сюитаны сүйсіне тамашаладыңыздар. «Қаһарман өмірі», «Заратустра осылай айтты» тәрізді ауқымды симфониялық шығармалар тудырған кейінгі романтизм дәуірінің өкілі Рихард Штраус, шын мәнінде, Мольер дәуірінің рухын жеткізуші десек, титтей де артық айтқандық емес. Рихард Штраустың «Дворян кейпіндегі мещан» пьесасына арналған сол сюитасын өзім арнайы концертте ұсынуға монолог ретінде икемдеген Мольердің мәтіндерімен бірге орындап шықтық.
Келесі кейіпкеріміз Вольтер – Ағарту дәуірінің ұлы жазушысы, ойшылы әрі философы. Вольтер шығармаларының желісімен Рамоның «Наварра ханшайымы», Беллинидің «Заира», Россинидің «Семирамида» және «Танкред», Вердидің «Альзирасы» тәрізді бірнеше керемет опера жазылған. Ал 1956 жылы көрнекті америкалық дирижер әрі композитор Леонард Бернстайн Вольтердің «Кандид немесе Оптимизм» атты тамаша повесін Бродвейге арналған өткір ойлы музыкалық спектакльге айналдырған. Кеште Кунигунданың ариясы театрдың жетекші солисі Айзада Қапонованың орындауында көрермен назарына ұсынылды. Мұны осы мюзиклдің тура мағынасында «мұңды комедияның» өзі болып табылатын ең танымал үзіндісі деуге болатын шығар, сірә. Себебі ол көз жасын төгіп, еңіреп жылаған күйден бірден тоқтаусыз күлкі мен қуанышқа бөленуді талап етеді. Концерттік бағдарламаның соңы біздің ақырғы қаһарманымыз – «Фигароның үйленуі» және «Севильдік шаштараз» комедияларының арқасында танымалдылыққа ие болған XVIII ғасырдың екінші жартысындағы көрнекті драматург Пьер Огюст Бомаршеге арналды. «Фигароның үйленуі» шығармасымен таныстығы Моцартты ең данышпандық операларының бірін жазуға шабыттандырды. «Астана Опера» сахнасында концерттік бағдарлама аясында Моцарттың «Фигароның үйленуі» операсынан екінші бөлімнің финалы алғаш рет орындалды.
– Неге Моцарттың дәл осы шығармасын таңдап алдыңыз? Мұның қандай да бір сыры бар ма?
– Опера жанрына назар салып қарасақ, адам нанғысыз бірнеше деректі кездестіреміз. Біріншіден, операда адамдар өзара ән айту арқылы сөйлеседі. Екіншісі, опералық спектакль желісінде уақыт түрлі жылдамдықпен сырғиды. Опера кейіпкері ария айтып, өзін таныстырып және өз сезімдері, ойлары, күйініші, армандары туралы әнмен жеткізіп жатқанда, физикалық уақыт тоқтап қалады немесе аз дегенде баяулайды. Ария аяқталған соң уақыт қайтадан өзінің табиғи ағымына оралады. Әсіресе бұл ескі операларда айқын байқалады. Атақты физик Стивен Хокинг осы бір дүние үшін операны, оның ішінде Гендельді қадір тұтатын болуы керек. Драмалық даму мен жеке ария үшін әрекет пен уақытты тоқтатып қою арасындағы синтезді табу – өте күрделі іс. Мұндай міндет әрдайым опера режиссерлерінің алдында тұрады. Ал Моцарт туралы айтатын болсақ, бүгінгі концертте орындау үшін, мен музыка мен драмалық әрекеттің мінсіз үйлесіммен бір арнаға тоғысуының үлгісі ретінде «Фигароның үйленуінен» дәл осы финалды таңдап алдым. Себебі кемеңгер Моцарттың музыкасы әр сөзге баппен ере отырып, операға өзі режиссерлік етеді. Мұнда кейіпкерлерді ойға шомдыратын шағын, өте қысқа эпизодтар бар. Ал италиялық операда бұл әр кейіпкер өз ойлары, сезімдері туралы айтып тұратын «жанды көрініс» деп аталатын біртұтас нөмір болуы мүмкін еді. Моцарт бойынша Бомаршенің сахнада үнемі құмарлық пен шытырман оқиғаларды шиеленістіре түсетін жаңа кейіпкерлері пайда болып отыратын ерекше сюжетіне ере отырып, аталған финалда әрекет іс жүзінде тоқтамайды. Тіпті тапқыр Фигаро кезекті рет тығырықты жағдайдан шығудың жолын тапқандай болып көрінген кезде де, әрбір келесі әрекет болып жатқан жағдайды ушықтыра түседі. Шығарманың осы ерекшелігі мені айрықша қызықтырды. Жоғарыда айтылғандарды түйіндей келе, адамзат талай жылдан бері бойына сіңіріп келе жатқан танымал комедиялық фильмдер мен сериалдардың көптеген әдістері, сипаттары мен жағдайларының тамыры тым тереңде жатыр. Олар өткен замандағы ұлы комедиографтардың, оның ішінде шығармашылығында сан қырлы комедия жанрының бір ғана қырын қозғаған Вольтер, Мольер және Бомарше тәрізді тұлғалардың әдеби мұрасынан бастау алады деп сеніммен айта аламын.
– Концертте куә болғанымыздай, француз классиктерінің шығармалары біраз қысқартылып, музыкалық бағдарламаға лайықталып өңделіпті. Бұл сіздің әдеби мәтінді ауыстырудағы алғашқы тәжірибеңіз бе?
– Жоқ, мені бұл бұрыннан қатты қызықтыратын. Мен драма театрын жақсы көремін. Бұған дейін У.Шекспирдің «Дуалы түнгі думан» пьесасын Ф.Мендельсонның музыкасына бейімдегенмін. Бүгінгі концертте өзіңіз көрген Мольер мен Штраус шығармаларының үйлесіміндей, Мендельсонның жалындаған музыкасын естігеннен-ақ менде концерттерде орындау үшін оған ұлы Шекспирдің мәтінін бейімдеуге деген үлкен құлшыныс пайда болды. Яғни бұл тікелей музыкадан қанаттана отырып, мәтіндері музыкалық фрагменттердің маңыздылығын аша түсетін әдеби және музыкалық бастамалардың осындай қосындысын жасауға деген ниет болатын. Әдетте, драмалық бастамаларға басымдылық берілетіндігін, ал музыка жай ғана сүйемелдеу болатындығын тұспалдап көп жерде «спектакльге жазылған музыка» деп көрсетеді. Мен үшін бірінші кезекте нақты музыка қызығырақ болғандықтан, кері бағытқа сүйендім. Мұндай үйлесімді мен әр жылдары АҚШ-тың Балтимор симфониялық оркестрімен, Ирландияның Ұлттық радио және теледидар оркестрімен Дублинде, аңызға айналған Майнингендік Хофкапелламен Германияда және басқа да елдерде гастрольдерде жүргенде ұсынған болатынмын. Сондай-ақ драмалық негіз бен оркестрлік орындаудың синтезінде жүзеге асырылған тартымды жобалардан Игорь Стравинскийдің Грецияда орындалған «Солдат тарихы» шығармасы ойға оралады. Ол кезде мен алғаш рет қуыршақ театрымен ынтымақтасқан болатынмын. Бұл жоба сол ізденістерімінің жалғасы десе де болады.
– Алдағы шығармашылық жоспарларыңызбен бөлісе кетсеңіз, қазір немен айналысып жүрсіз?
– Алдағы жоспарда театрымызда Г.Доницеттидің «Махаббат сусыны» операсының премьерасы тұр. Біртіндеп халықаралық концерттік қызмет жанданып келеді. Менің карантиннен кейінгі алғашқы гастрольдік сапарым Санкт-Петерборда өтпек. Онда Санкт-Петербор филармониясының Академиялық симфониялық оркестрінің 90 жылдығына арналған ғажап бағдарламаға дирижерлік етемін. Өздеріңіз білетіндей, бүкіләлемдік локдаун өнерді жеткізудің жаңа түрлерін іздестіруге деген ынтаны оятты, тың әрі күтпеген коллаборацияларға итермеледі. Осындай өзгеше кезеңде жер-жаһанның барлық мәдениет өкілдері бұл әлемді сезініп, қабылдаудағы өзгерістер біз ойламаған қандай өнер түрлері ретінде көрініс табатынын зор ықыласпен күтуде.
– Өзіңіз шәкірт тәрбиелейсіз бе? Талапкерлерді музыкаға баулудың қандай ұтымды жолдарын ұсынар едіңіз?
– Иә, әрине, белгілі бір идеялар бар. Ұзақмерзімді жоспарлар туралы айтатын болсақ, мәселен, өз дайындықтарыма оқушылар мен студенттерді шақырғым келеді. Тіпті дайындықтар барысында музыканың қалай дүниеге келетінін сезінулері үшін, оларды оркестрдің ішіне отырғызып қояр едім. Адамның үйлесімді дамуы үшін жас өркендер жастайынан музыка, көркем сурет, әдебиет және әрине, театрмен танысып, шабыт ала білулері үшін жағдай жасау керек деп есептеймін.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Назерке ЖҰМАБАЙ,
«Egemen Qazaqstan»
