Қазақстан Республикасы Президенті Архивінде мемлекет қайраткері, қазақ халқының біртуар азаматы Тұрар Рысқұловтың өмірі мен саяси қызметіне байланысты құнды құжаттар сақталған. Олар №139 «РК(б)П Қырғыз (қазақ) облыстық комитеті», №141 «РК(б)П Қазақ Өлкелік комитеті», №708 «Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық комитеті», №811 «Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық комитеті жанындағы Партия тарихы институты», №896 «Фотоқұжаттардың архивтік коллекциясы» қорларында кездеседі.
Архивте сақталған Т.Рысқұловтың жеке ісінде оның жеке іс парағы, партиялық билеті, қысқаша өмірбаяны, РК(б)П мүшелерінің Бүкілресейлік санағындағы сауалнамасы, лауазымды қызметтерге тағайындалуы туралы бұйрықтар мен қаулылар топтастырылған.
Оның өмірбаяны туралы №141
«РК(б) П Қазақ Өлкелік комитеті» қорының 16-тізімдемесі №734 ісінде сақталған жеке істе келесідей мәліметтер көрсетілген: Тұрар Рысқұлов 1894 жылы (партиялық билетінде 1893 жылы туған деп көрсетілген) Жетісу облысы, Верный уезінде дүниеге келген. Ұлты – қазақ. Ана тілі – қазақ тілі. Сөйлеп, жаза алатын басқа да тілдер – орыс тілі және бірнеше түркі халықтарының тілі. Әлеуметтік жағдайы – шаруа-көшпенді. Мамандығы – бағбан. Отбасы құрамы – әйелі, екі баласы бар. Білімі – орта.
1907-1910 жылдары Меркідегі орыс-түземдік бастауыш мектебінде, 1910-1914 жылдары Пішпектегі 1-дәрежелі ауыл шаруашылығы мектебінде оқып, оны бау-бақша өсіруші мамандығы бойынша бітірген.
Қазақстан Республикасы Президентінің Архивінде Т.Рысқұловтың қоғамдық саяси қызметіне байланысты стенограммалар, баяндамалар, ақпараттар, тезистер, хаттар, анықтамалар және т.б. құжаттар да сақталған. «Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық комитеті жанындағы Партия тарихы институты» №811 қорының 16-тізімдемесі №725 ісінде, 1918-1920 жылдары Т.Рысқұлов Түркістандағы аштықпен күресуге белсенді қатысқаны туралы айтылады. 1918 жылы 28 қарашадағы Түркістан Автономиялық Республикасы Орталық атқару комитетінің өкімімен Аштықпен күрес жөнінде Орталық комиссия құрылып, Т.Рысқұлов сол комиссияның төрағасы болып тағайындалады. Ол басшылық еткен комиссия Түркістан Республикасының 19 уезі мен қаласында 923 мың адамға арналған тамақтандыру орындарын ашты.
Т.Рысқұлов 1920 жылы Өлкелік мұсылман бюросының төрағасы қызметін атқарып жүрген кезінде Түркі халықтарының коммунистік партиясын құруға тырысады. 1920 жылы қаңтарда өткен коммунист-мұсылмандардың ІІІ Өлкелік конференциясында тек қана жергілікті халықтардан құралатын дербес «Түркі республикасын» және «Түркі коммунистік партиясын» құру туралы резолюция қабылданады.
1920 жылы 1 наурызда өткен РК(б)П Өлкелік комитеті, РК(б)П ОК Түркістан комиссиясы және Бүкілодақтық атқару комитеті мен Түркістан Автономиясы Орталық атқару комитеті Президиумының біріккен отырысында Т.Рысқұлов Түркістан Автономиясы Орталық атқару комитетінің қызметі туралы айта келе: «Егер біз мұсылмандардан Шығыс революциясының авангардын жасағымыз келсе, онда сырттан келгендер емес, мұсылмандар өз-өздерін басқара білуі керек» – дейді (ҚР ПА. №811-қор, 16-тізімдеме, №725 іс).
1921-1922 жылдары РКФСР Ұлттар ісі жөніндегі Халық комиссарының орынбасары ретінде Т.Рысқұлов ұлттар саясатына байланысты келесідей мәселелерді көтереді: 1) ұлттық армия құру; 2) ұлттық партия құру; 3) басқыншы-отаршыл ретінде келген қоныстанушыларды елден шығару немесе олардың жерді пайдалану құқықтарын шектеу; 4) барлық Шығыс халқын бір жағынан батыстық-еуропалық капитализмнен, екінші жағынан Кеңестік Ресейдің саяси ықпалынан азат ету.
№139 «РК(б)П Қырғыз (қазақ) облыстық комитеті» қорының 1-тізімдемесі №449 ісіндегі дерек бойынша, 1922 жылы 27 қаңтарда РК(б)П Қырғыз (қазақ) облыстық комитеті жауапты партия қызметкерлерінің қатысуымен өткен отырыста Т.Рысқұлов «Ұлттық саясат туралы» баяндама жасайды. Бірақ, 1922 жылы 14 ақпанда РК(б)П Кырғыз (қазақ) бюросының жауапты партия қызметкерлерімен бірге өткен кеңейтілген отырысында оның ұлттық мәселелер бойынша тезисі сынға ұшырайды.
Кейінірек, Филипп Голощекиннің төрағалығымен 1926 жылы 18 желтоқсанда өткен Қазақ Өлкелік комитеті бюросының, БК(б)П Өлкелік бақылау комиссиясы Президиумының және Халық комиссарлар кеңесі мен Қазақ Орталық атқару комитетінің біріккен отырысында «Т.Рысқұловтың төрағалығымен Мәскеуде өткен Бүкілодақтық атқару комитеті мен КСРО Орталық атқару комитетінің мүшелері – ұлтшылдардың жиналысы туралы» мәселе қаралады (ҚР ПА. №141-қор, 1-тізімдеме, №489 іс).
1927-1930 жылдары ол Түркістан-Сібір темір жолының салынуына жетекшілік жасайды. РКФСР Халық Комиссарлар Кеңесі жанындағы Түрксіб құрылысын қолдау комитетінің төрағасы қызметін атқарады. «Фотоқұжаттардың архивтік коллекциясы» №896 қорында оның 1927 жылы 2 қарашадағы Түрксіб құрылысшыларының Оңтүстік бөлігіндегі құрылыстың басталуына байланысты Луговой бекетіндегі, Айнабұлақ стансасындағы темір жол құрылысының аяқталуына байланысты митингіде сөз сөйлеу сәтінде түскен суреттері сақталған.
Т.Рысқұловтың саяси-қоғамдық қызметіне байланысты №141 «РК(б)П Қазақ Өлкелік комитеті» қорының 1-тізімдемесі №6403 ісінде сақталған құжаттардың бірі – оның БК(б)П ОК хатшысы И. Сталин мен БК(б)П Қазақ Өлкелік комитетінің бірінші хатшысы Л.Мирзоянға жазған хаттары.
1932 жылы 29 қыркүйекте Т.Рысқұлов БК(б)П ОК хатшысы И.Сталинге Қазақстандағы мал шаруашылығының жағдайы және ұжымдастыру кезіндегі асыра сілтеушілік жөнінде хат жазған. Аталған хатта ол Қазақстанда мал саны 1928 жылы 32 миллион бас болғанын (кейбір мәліметтер бойынша 40 миллион), 1932 жылы ақпан айында жүргізілген бүкілодақтық мал санағының есебі бойынша мал санының 5 миллион 397 мың басқа дейін, яғни 83%-ға дейін кемігенін баяндайды. Мал саны кемуінің басты себебі ретінде малдың жаппай сойылуы мен ұжымдастырудағы асыра сілтеушілікті көрсетеді. Хаттың соңында 1932 жылы ақпан айында жүргізілген Бүкілодақтық мал санағы бойынша Қазақстандағы мал санының кестесі қоса берілген.
1933 жылдың 9 наурыздағы оның И.Сталинге жазған келесі хатында Қазақстандағы ашаршылық пен босқын қазақтардың жағдайы баяндалған. Мұнда ашаршылық пен эпидемияның салдарынан босып көшкен қазақтардың ауыр жағдайы туралы былай деп жазады: «Қазақстанға көрші орналасқан аймақтардан алынған соңғы мәліметтер бойынша, ондағы босқын қазақтардың саны: Орталық Еділде – 50 мың адам, Қырғызстанда – 100 мың адам, Батыс Сібірде – 50 мың адам, Қарақалпақстанда – 20 мың адам, Орта Азияда – 30 мың адам. Босқындар сонымен қатар, алыста жатқан Қалмақия, Тәжікстан, Солтүстік өлкелерге және т.б. жерлерге барған. Халықтың бір бөлігі байлармен бірге Батыс Қытайға босып көшкен. Қазақтардың орталық аудандарға босып көшуі сияқты мұндай жағдай Қазақстанда бірінші рет орын алып отыр. Бұл жай ғана көшу емес (малы бар болған жағдайда жазда алыс емес аумаққа көшетін), аштыққа ұшыраған адамдардың ішетін тамақ іздеп босуы. Босып көшу жекелеген аудандарда жалпы халық санының 40-50%-на дейін жетті... Өткен жылғы көктемде қазақ аудандары мен босқындардың арасында аштық пен эпидемия салдарынан өлім-жітім көп болды... Жергілікті органдардың мәліметтері бойынша Торғай мен Бетбаққара аудандарында халықтың 20-30%-ы қайтыс болды және қалған халықтың басым бөлігі босып кетті. Шалқар ауданындағы біраз ауылдарындағы халықтың 30-35%-ы қайтыс болған... Қарқаралы ауданында 1932 жылы мамыр айында 50 400 адам болған, қараша айында 15 900 адам қалды және аудан орталығында күніне 15-20 адам қайтыс болады».
1933 жылы 9 қыркүйекте Т.Рысқұлов БК(б)П Қазақ Өлкелік комитетінің бірінші хатшысы Левон Мирзоянға Қазақстанмен шекаралас Ортаңғы Еділдегі, Батыс Сібірдегі 30 000 қазақ босқынын тұрақты жұмыспен қамту туралы хат жазған. Сондай-ақ хатта оның 1933 жылы 13 шілдедегі өкімімен босқын қазақтарды тамақтандыру үшін 16 елді мекенде (Ақтөбе, Орынбор, Ор, Қарталы, Челябинск, Пермь, Қостанай, Свердловск, Кинель, Уфа, Сызрань, Пенза, Ряжск, Мәскеу, Рузевка, Попорино) тамақтандыру пункті ашылғаны және онда 50 000 адам азық-түлікпен қамтамасыз етілгені баяндалған.
1937 жылы 21 мамырда Т.Рысқұлов «пантүрікшіл», «халық жауы» деген айыппен тұтқынға алынып, 1938 жылы 8 (10) ақпанда ату жазасына кесіледі. «Қазақстан Коммунистік партиясы Орталық комитеті жанындағы Партия тарихы институты» №811 қорында сақталған өмірбаяндық анықтамалардың бірінде оның 1943 жылы қайтыс болғандығы туралы мәлімет кездеседі.
КСРО Жоғарғы Соты әскери коллегиясының шешімімен 1956 жылы 8 желтоқсанда ақталды (ҚР ПА. №708-қор, 46-тізімдеме, №165 іс.).
Жасұлан ӨЗБЕКОВ,
Қазақстан Республикасы Президенті
Архивінің сарапшысы
