Ал ауданның Құрметті азаматы Мұрат Рахметовтің айтуынша, Мәшекеңді ұлықтау 1977 жылы басталған. Кеңес кезінде де азаматтар оның бейітін қалыпқа келтіруді бастаған. Ғұламаның кіші келіні Нұрила апа бұған жол ашып берген екен.
Ал енді Жаңажол ауылынан өткен соң-ақ, Ескелді жазығы аталатын биік төбеден Мәшһүр Жүсіптің көк күмбезді кесенесі көрінеді. Кесененің іргетасы, баспалдақтың сыртқы қабаттары Баянауылдың Жаңатілек, Бірлік ауылдарының қызыл, жасыл түсті тау тастарымен әрленді. Кесене мен аудан орталығының екі арасы жүз шақырымдай жол. Биыл талай жылғы уәделер ақыры жүзеге асып, жолы да жөнделіпті. Әулие бабамыздың кесенесін салу жобасын алғаш рет марқұм Өзбекәлі Жәнібеков бастаған екен.
Баянауылдық Мәшһүр Жүсіп (1858-1931) – ақын, философ, жылнамашы, этнограф, тарихшы, шежіре мен халық ауыз әдебиетін жинаушы белгілі ағартушы. Ташкент, Бұқара мен Түркістанға барып, Шығыстың ғалымдары мен ойшылдарының мәдениетін, шығармаларын зерттейді. Араб, парсы, орыс тілдерін меңгереді. Өлеңдері, мақалалары 1888 жылы «Дала уәлаяты» газетінде жарияланады. 1907 жылы Қазанда «Сарыарқаның кімдікі екендігі», «Өмірлік тәжірибе», «Хал-ахуал» туындылары жарық көреді. 1905 жылы патшалық манифесті сынағаны үшін қудаланады. Шығыс мақамында жазылған «Ғибратнама», «Гүлшат-Шеризат», «Баяннама» дастандары, «Көшпелі болған жұрттың шаруасы», «Анама хат» өлеңдері бар. Ел аузынан Бұқар жырау, Шортанбай, Шөже шығармалары мен Абай, Сұлтанмахмұт Торайғыров өлеңдерін жазып алған.
Ел-жұртымызға аты дүр этнограф, тарихшы, шежіреші, ақын, философ Мәшһүр Жүсіп қазақтың шежіресін қаттаған «Дала уәлаяты» газетінде халқымыздың өмірі мен тұрмысына, ауыз әдебиеті мен өнеріне арналған көптеген мақалалар жариялап, ағартушылық-ұстаздық қызмет атқарғаны белгілі. Ел еркіндігін күткен ұлы тұлға қандай қиындық, тосқауыл болса да, мақсатына адал, күрескерлік рух көрсетті. Жүрегін күйзелткен жайлар туралы Абайға хаттар жазып, рухты ойларын айтқан.
Ал былтыр ғұламаның өмірі мен шығармашылығына арналған Мемориалдық музей ашылып және «Мәдени-рухани қонақүй кешені» салынды. Қазір зиярат етушілер үшін салынған қонақүй кешенінің екі қабатты ғимаратына 40 адамға арналған қонақүй бөлмелері, асханасы қызмет көрсетуде. Мүмкіндігі шектеулі жандарға да жағдай жасалған.
– Музейдің мақсаты белгілі ғой, Мәшһүр Жүсіп атамыздың тарихи-мәдени және ғылыми мұрасын сақтау, оның еңбегін насихаттау, ұрпақтарына жеткізу. Мәдени мұраны мирас етіп сақтау. Негізі, 1977 жылдан бері жәдігерлер жинаудамыз. Музейдің бір ерекшелігі – кесененің жанында орналасуы, Баянауылға келетін көптеген туристер кесенеге зиярат етеді, музейді аралайды, көне дүниемен танысады. Екіншісі, музей сөрлеріндегі жәдігерлер ғұламаның өзі қолданған заттары болғандықтан, негізгі қорды құрайды. Бүгінгі күні музейдегі жәдігерлердің негізгі қордағы жалпы саны 611-ге жетті, – дейді музей меңгерушісі Қажымұқан Пазыл.
Осылай деген Қажымұқан Пазыл болса, Мәшһүр Жүсіптің кенже ұлы Мұхаммед Пазылдан туған тікелей ұрпағы. Қажымұқанның ұлы Әсет Пазыл қазір музейде жәдігерлер таныстырушы қызметін атқарады, рухани-мәдени танымдық экскурсия жүргізеді. Әсет 1976 жылы Жаңажол ауылында дүниеге келген. 1997 жылы еңбек жолын Қарағанды қалалық Абай атындағы мектептің тарих пәнінің мұғалімінен бастап, кейін ауылына қайта оралған. Сөйтіп «Мәшһүртанушыларға» атты оқу құралы мен «Мәшһүр Жүсіп кесенесі» тақырыбында туристерге, жұртшылыққа арналған 1000 даналық таныстырылым кітапшасын жазып, шығарған.
Әсет Қажымұқанұлының айтуынша, музей жалпы 3 залдан тұрады. Оқырмандарға, келуші туристер мен қонақтарға коворкинг орталығы ашылған, кітап көрмесі ұйымдастырылып, Мәшһүр Жүсіптің еңбектері және сыйлыққа берілген кітаптар орналастырылды. Ғұламаның өмірі мен ғылыми еңбектері туралы жинақталған бейнебаяндар көрсетіледі. Әкімшілік бөлмелерінде музей құжаттары, жаңа заманға сай компьютерлік техникалар қойылып, интернет желісі тартылған.
Негізгі үлкен зал Мәшһүр Жүсіптің ғұмырнамасы мен шығармашылығына арналған. Келесі залда ғұламаның тас мүсін ескерткіші, жез легені мен жез шәйнегі, суреттерден жиі көрінетін үкілі тақиясы, отбасы қолданған 10 литрлік жез самауырыны, ас ішкен үлкен дөңгелек қоңыр түсті ағаш табағы, көзілдірігі, өзі ұстаған қара түсті ақша салатын күмәжнигі, қалта сағаты, қызыл түсті гүлдермен әшекейленген сорпа, қымыз ішетін кесесі, ақ гүлдермен әшекейленген көк түсті шай кесесі, қолданған қасығы сияқты жеке заттары қойылған. Мысалы, XIX ғасырдың басында Орталық Азия стилінде қолдан тоқылған, қазақи оюлармен өрілген, бірнеше түспен безендірілген кілем, 1931 жылы Мұхаммед Пазылдың үйінен алынған. Бұл кілеммен ғұламаны жерлегенде денесін орап шығарған екен. Тағы бір көне жәдігер саналатын 1930 жылы өзі қаздырған зиратынан шыққан мәрмәр көк тас бар.
Үшіншісі – Мәшһүр Жүсіптің сандық түбінде сақталып келген көне кенеп шалбары. Әбден көнерген киімді астанадағы «Алтын орда» авторлық дизайн үйінің директоры Ырза Тұрсынзада жөндеп, тозған жерлерін кестелеп тігіп, қалпына келтіріпті.
«Бұхар, Ташкент, Самарқан, Түркістанды үш-төрт барып тамаша еттім» – деп жырлаған Мәшһүр бабамыз бұл киімі шығыс шеберлерінің қолынан шыққан болуы да мүмкін.
– Биыл қыркүйек айында музейде жәдігерлердің онлайн көрмесі өтті. Көрмеде ғұламаның мемориалдық музейіне алғаш рет қойылған ақынның өзі, туыстары қолданған «Құран» кітабы, үлкен келіні Ақзейнептің жаулығы, Мұхамед Пазылдың шапаны, қолданған айнасы, немересі Қонақ Көпейдің суреті, қайыс қамшысы көрсетілді, – дейді Әсет Пазыл.
Сонымен бірге өткен жылы «Ұлттық мәдени игілік нысандарының» мемлекеттік тізіміне музейде тұрған ғұламаның «Кәләм Шәріп» құран кітабы, үлкен аталарынан қалған көне «Көк құран» кітабы, тұмары, мүйізден жасалған мүстек тіс тазалағышы қорабымен, тіс тазалағыш құралы, шақшасы енгізілген. Тіс тазалағыш құралды 1981 жылы Мәшһүр Жүсіптің немересі Төлеубай Шарапиев музейге тапсырған. Ағаштан, теріден жасалған екі зат. Ағаштың басы күміспен қапталған. Теріден жасалған тысының асты шашақ тәрізді кесілген.
Айтпақшы, жақсы бір жаңалық, Ескелдідегі «Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы мемориалдық музейінің» қызметкері Әсет Пазыл республикалық «Рухани қазына» атты байқауда «Ауылдық маңызы бар музейдің үздік қызметкері» аталымында жүлдегер атаныпты.
Бұл байқаудың 2018 жылдан бері Мәдениет және спорт министрлігінің ұйымдастырумен өткізіліп келе жатқаны белгілі. Биыл індет таралуы жағдайына орай байқау онлайн форматқа көшіріліпті. Байқауға еліміздің өңірлерінен музейлер, кітапханалар, мәдениет үйлері мен ауылдық клубтар қатысқан екен.
– Осы «Рухани қазына» байқауының мақсаты – мәдениет саласы қызметкерлерінің өзара тәжірибесімен алмасу, қазақстандық патриотизм мен ұлттық-мәдени бірлікті дамыту аясында ұлттық мәдениетті насихаттау және өңірлік мәдениет ұйымдарының имиджін көтеруге бағытталған үздік әлеуметтік-мәдени және білім беру тәжірибелерін көрсету, – дейді
Қ.Сәтбаев мемориалдық музейінің қызметкері Жаннұр Мұсабаева. – Әсет рухани қазынаны жинақтауда, аудандық музейдің бір бөлімшесі ретінде ашылған Ескелдідегі Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының мемориалдық музейінде ғұламаның мол мұрасын жинауда және насихаттауда. Сонымен бірге «Мәшһүр Жүсіп және дін қағидаттары», «Мәшһүр-Жүсіп Көпейұылының мұрасы», «Степной провидец – Машхур Жусуп» атты кітаптары жарыққа шықты. Қазір ол экскурсия жетекшілерінің, гидтердің біліктілігін арттыру курстарына қатысуда.
Жаннұр Мұсабаеваның айтуынша, байқаудың талабы: халықтың рухани және моральдық әлеуетінің дамуына ықпал ету, ұлттық және әлемдік мәдениет құндылықтарына тарту арқылы жастарға патриоттық және эстетикалық тәрбие беру. Әсет Қажымұқанұлы осы талап үдесінен көрінді, өзге музей қызметкерлеріне үлгі. Қазір ол анықтамалық картотекалар, жинақтар, музейтану саласында ғылыми-әдістемелік әдебиеттер, монографиялар шығару, тарихи-мәдени, ғылыми шаралар өткізуге дайындалуда. Жыл сайын ғылыми-әдістемелік семинарлар, ғұламаның өмір жолын және шығармашылығын зерттеуші жас ғалымдарға кеңестер мен дәрістер, Мәшһүртану оқулары жүйелі түрде өткізілуде.
Біз биыл қыркүйек айында Баянауыл ауданына жолсапарға барған кезімізде аудан орталығындағы «Қаныш Сәтбаевтың мемориалдық музейінде» болған едік. Музей еліміздің Мәдениет және спорт министрлігінің «Қолжазбалар және сирек кітаптар Ұлттық орталығы» және Е.Бөкетов атындағы Қарағанды Мемлекеттік университетінің «Тұлғатану» ғылыми-зерттеу орталықтарымен өзара тиімді байланыста жұмыс істеуде.
Музейдің басқа музейлермен рухани мәдени байланыстар барысында Алматыдағы «Қолжазбалар және сирек кітаптар Ұлттық орталығы» қызметкерлері былтыр Баянауылда, облыс орталығы Павлодарда көрме өткізіп, көрмеге Мәшһүр Жүсіптің 29 көне қолжазбасын әкеліпті.
Көрмеге кітапхана қорында сақталған Мәшһүр Жүсіптің қолжазбалары, ескі кітаптары және қазақ зиялыларының жазған хаттарының түпнұсқалары қойылған болса, 29 құжаттың 25-і қолжазба, қалғандары «Сарыарқаның кімдікі екендігі», «Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз» және екі «Хал-ахуал» кітаптары. Бұл кітаптар ғылыми кітапхана қорында 1950 жылдардан бері сақталуда.
Ал еліміздің «Қазақстанның қасиетті рухани құндылықтары» бағдарламасы бойынша әзірленген жобаға біздің облыстан 78 киелі орын қосылды. Жобадағы негізгі орынның бірі – Баянауылдағы Мәшһүр Жүсіп кесенесі.
– Биыл «Ұлттық мәдени игілік нысандарының» мемлекеттік тізіміне тағы да 13 көне жәдігер ұсындық. Олардың ішінде жиені Жолмұрат Жүсіпұлының жеке мұрағатынан алынған Мәшһүр атаның «Құран» кітабы, 1907 жылы Қазандағы Кұсайыновтардың баспаханасынан шыққан «Хал-ахуал» кітабы, 1907-1927 жылдар аралығында жазылған Мәшһүрдің 59 туындысынан алынған қолжазбалар, 1931 жылы өзі салғызған мазарында тұрған қара түсті шкафы, 1957 жылы мазарды бұзғанда Мұхаммед Пазыл алып кеткен болатын. 2019 жылы әкем музейге тапсырған. Ағаштан жасалынған сандығы, құлпытас тасы бар. Бүгінгі күндері Ескелді бауырындағы Мәшһүрдің бай мұрасын сақтау үшін жәдігерлер санын толықтыру мақсатындағы жұмыстар жалғасуда. Келіңіздер, көріңіздер, есік ашық, – дейді Әсет Пазыл.
Павлодар облысы,
Баянауыл ауданы
