Суретте: 1. Қазақ хандарының орыс патшайымдарымен хат алмасуының үзіндісі. 2. Қатын патша Екатеринаның бұйрығы. 1777 жыл, 22 желтоқсан. 3. Абылай ханның қазасы жайлы құжат. Коллажды жасаған Амангелді Қияс, «EQ»
Елбасы жоғарыдағы жобаны жүзеге асыру барысында тарихшылар, деректанушылар мен мәдениеттанушылардан құрылған арнайы топтардың отандық және шетелдік ірі архивтермен өзара жүйелі әрі ұзақ мерзімді ықпалдастықта болып, іздеу-зерттеу жұмыстарын жүргізуіне баса мән беру керек екенін ескертіп, бұл маңызды жұмыс мемлекет есебінен атқарылатын «академиялық туризмге» айналмауға тиіс. Архив деректерін тек жинақтап қана қоймай, барлық мүдделі зерттеушілер мен қалың жұртшылыққа қолжетімді болуы үшін оларды белсенді түрде цифрлы форматқа көшіру қажет. Өз тарихына деген мақтаныш сезімін ұялатып, отаншылдық тәрбие беру мектеп қабырғасынан басталуға тиіс, деді. Сондықтан мектептер мен барлық өңірдегі өлкетану музейлерінің жанынан тарихи-археологиялық қозғалыстар құру маңызды. Ұлт тарихын санаға сіңіру барша қазақстандықтардың бойында өз бастауларына деген ортақтық сезімін қалыптастырады, деген еді.
Тұңғыш Президеттің бастамасын жүзеге асыру жолында бүгінде Мәдениет және спорт министрлігінің қолдауымен көптеген игі істер атқарылып, келелі мәселелер өзінің дұрыс шешімін тауып жатыр. Атап айтқанда, 2019 жылғы 20 желтоқсанда Үкімет қаулысымен 2020-2025 жылдарға арналған «Архив – 2025» жобасын іске асыру жөніндегі іс-шаралардың кешенді жоспары қабылданып, оның міндеті – Ұлттық архив қорын отандық және шетелдік архивтерден, ғылыми орталықтардан Қазақстан тарихы жөніндегі құжаттармен толықтыруға және оларды ғылыми айналымға енгізуге бағытталды.
«Рухани жаңғыру» қазақстандық қоғамдық даму институтының басқарма төрағасының орынбасары, саяси ғылымдар докторы Әсем Қайдарова жолдаған мәліметке жүгінсек, «Архив – 2025» жобасын жүзеге асыру жөніндегі іс-шаралардың кешенді жоспары 68 тармақтан тұрады және оны игеруге 14,1 млрд теңге көзделсе, оның 3,9 млрд теңгесі республикалық, 10,1 млрд теңгесі жергілікті бюджет есесбінен қарастырылыпты.
«Архив – 2025» жобасын іске асыру жөніндегі іс-шаралардың кешенді жоспарын қолдауға арналған қаражат РБК-нің 2019 жылғы 27 тамыздағы шешімімен тұжырымдамалық қолдау тапты, қазіргі кезде республикалық бюджетті нақтылау шеңберінде бюджеттік өтінімдер қалыптастырылуда» дейді Әсем Серікқазықызы.
Бұл кешенді жоспардың негізгі бағыттары – саланың нормативтік құқықтық базасын жетілдіру екен. Тарқатып айтар болсақ, Қазақстан Республикасы Ұлттық архив қорының құжаттық ақпаратының Бірыңғай жіктеуішін әзірлеу, мұрағатшы күнін енгізу, ведомстволық марапат немесе құрметті атақ әзірлеу және бекіту, ұлттық мұрағат қорын шетелдік архивтерден, музейлерден, кітапханалардан және ғылыми орталықтардан Қазақстан тарихы бойынша жаңа деректі көздермен толықтыру, оларды ғылыми айналымға енгізу, цифрлы өркениет жағдайында ақпараттық-зияткерлік ресурстардың қолжетімділігі мен ашықтығын қамтамасыз ету, халықаралық ынтымақтастықты кеңейту.
Сонымен қатар кешенді жоспар шеңберінде архив саласының материалдық-техникалық базасын нығайту, кең форматты сканерлер, мұрағат құжаттарын қалпына келтіру және микрофильмдеу үшін қазіргі заманғы зертханалар сатып алу көзделген көрінеді.
* * *
Жоспарланған жұмыстың келесі бір маңызды бағыты – саланың инфрақұрылымын дамытуға негізделіпті. Бүгінгі таңда мемлекеттік архив қоймаларының көпшілігі 100 пайыз толық жүктемемен жұмыс атқарып отыр. Яғни, құжаттарды одан әрі қабылдау және сақтау үшін орын жетіспейді. Сол себепті өңірлерде үлгілік мамандандырылған ғимараттар салу қажет. Осы мақсатта министрлік 200 және 500 мың, 1 және 1,5 млн, одан қалды 10 млн сақтау бірлігіне арналған үлгілік мемлекеттік архивтер салуға жобалау-сметалық құжаттама әзірлеуді күн тәртібіне қойып отыр екен.
«Болашақта облыстық, қалалық, аудандық мемлекеттік мұрағаттардың құрылысы Мәдениет және спорт министрлігі әзірлеген үлгілік ЖСҚ негізінде жергілікті бюджет есебінен жүзеге асырылатын болады. Саланың білікті кадрлық әлеуетін қамтамасыз ету үшін ІТ-технологияларды, экономиканы, архив ісінің менеджментін ескере отырып, архив ісімен аралас бағыттар кадрларын даярлауды жүзеге асыратын жоғары оқу орындарында пәнаралық білім беру бағдарламаларын әзірлеу және іске асыру жүргізіледі» дейді «Рухани жаңғыру» қазақстандық қоғамдық даму институт өкілдері.
* * *
Ал архив ісі саласына қажет «мұрағаттанушы», «құжаттану және құжаттамалық қамтамасыз етуші» мамандарды Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті оқытады. Жылына бакалавриат, магистратура және Ph.D докторантура бағдарламалары бойынша 60 маман бітіріп шығады. Түлектердің көпшілігі Орталық мемлекеттік мұрағаттарда жұмыс істейді. Соның өзінде дәл бүгін мұрағат ісінің 349 маманына қажеттілік бар.
Сонымен қатар жоспарда мемлекеттік архив мекемелері қызметкерлерінің еліміздің орталық мұрағаттарында да, шетелдерде де тағылымдамасы қарастырылып, қазақстандық мұрағаттардың халықаралық архив кеңістігіне бірқалыпты кірігуі шеңберінде 17 жақын және алыс шет елдермен ынтымақтастық туралы келісімдерге қол қойылыпты.
Ұлттық архив қорын Қазақстанның тарихы мен мәдениетін ашатын жаңа дереккөздермен толықтыру үшін іздестіру-зерттеу жұмыстары шеңберінде, сондай-ақ барлық отандық және шетелдік мұрағаттарға іргелі зерттеулер жүргізу үшін Министрлік мұрағатшылар, тарихшылар, ғалымдар, мәдениеттанушылар және басқа да сарапшылардан тұратын арнайы ғылыми-іздестіру топтарын құру бойынша жұмыстар жүргізуде.
Биыл ғылыми-іздестіру топтары Ресей, Қытай, Германия, Франция, Италия, Бельгия, Польша, Чехия, Венгрия, Түркия, Моңғолия, Египет және т.б. 14 шетелдік архивтен Қазақстанның тарихы мен мәдениеті бойынша мұрағаттық құжаттар мен материалдарды анықтау және сатып алу бойынша ғылыми іссапарлар жоспарланып, атқарылған зерттеулер қорытындысы бойынша анықталған құжаттық деректер негізінде жинақтар мен каталогтар жарық көрумен қатар, халықаралық фотоқұжаттық көрмелер ұйымдастырылып, ғылыми мақалалар жарияланады.
Сонымен қатар табылған барлық құжаттар өңделеді, цифрланады, каталогталады және ғылыми айналымға енгізу үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық мұрағатына беріледі. Бұдан әрі «Құжаттардың бірыңғай электронды архиві» ақпараттық жүйесі шеңберінде зерттеушілерге архивтік құжаттарға кеңінен қол жеткізу және веб-порталды толтыру үшін архивтік құжаттарды цифрлы форматқа ауыстыру жоспарлануда. Бұйырса, порталды биылғы жылдың аяғында толық іске қосу реті қарастырылуда екен.
* * *
Өткен жылы мемлекеттік архив қызметкерлері Білім және ғылым министрлігінің зерттеу тобымен бірлесіп Ресей Федерациясының Мәскеу, Санкт-Петербург, Қазан, Омбы, Астрахань қалалары архивіне ғылыми-іздестіру жұмыстарын жүргізді.
Бұл зерттеулер Білім және ғылым министрлігінің «Ұлы Даланың тарихы мен мәдениеті жөніндегі шетелдік архивтер мен қорлардағы археографиялық жұмыстарды: анықтау, талдау, цифрландыру» жобасы шеңберінде жүргізілді.
Ресейдің Омбы және Астрахань облыстарының мұрағаттарындағы зерттеу жұмыстарының нәтижесінде 4,5 мыңнан астам құжат парағы және аз зерттелген және ғылыми айналымға енгізілмеген 10 мың фотосурет жинағы табылды. Бұлардың ішінде: Абылай ханның өмір тарихы, Кіші жүз қазақтарының көтерілісі туралы материалдар, Бөкей ордасы қазақтарының шаруашылық жағдайы туралы құжаттар айналымға енді. Бұдан басқа, М.Шоқайдың өмір тарихы туралы материалдар, Қазақстан тарихының кеңестік кезеңдегі саяси бюросы отырысының хаттамалары және т. б.
Татарстан Республикасының Ұлттық архиві мен орталық мемлекеттік аудио-визуалдық құжаттар қорынан біздің зерттеушілер қазақ даласындағы Ресей империясының діни саясатына қатысты мыңнан астам құнды құжаттық материалдарды, Жәңгір ханның елдегі мұсылмандыққа қатысты шариғи заң-пәтуа шығару туралы және осы кісінің Қазан университетінің құрметті мүшесі болып сайлануы жайында қолжазба материалдар, басқа да мұрағаттық деректер анықталыпты.
«Қазіргі уақытта архив қызметкерлерінің жұмысын бағалау мақсатында, «Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрылымына кіретін кейбір мемлекеттік органдардың ведомстволық наградалары туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 15 желтоқсандағы № 1539 қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу» жоспарының 3-ші тармағын орындау үшін архив ісі саласының жоғары білікті мамандарын, көп жылдық жұмыс өтілі бар қызметкерлерді көтермелеу үшін ведомстволық марапаттарды немесе құрметті атақтарды дайындау жөнінде жұмыс жүргізілуде» дейді бізге ақпараттық қолдау көрсеткен «Рухани жаңғыру» Қазақстандық қоғамдық даму институтының басқарма төрағасының орынбасары Әсем Серікқазықызы.
Ең кейінгі мәліметке қарағанда, бұрын архив саласы қызметкерлерінің еңбегі министрлік деңгейінде ескеріліп келсе, бұдан былай арнайы мәртебеге лайықталған түрде бағаланатын көрінеді. Осының өзі-ақ отандық мұрағат қызметіне тың серпін берері сөзсіз.
