ПАРИЖ – 1995 жылы Бейжіңде өткен Әйелдер жөніндегі төртінші әлемдік конференцияға қатысушылар әлемнің түкпір-түкпіріндегі әйелдер мен қыздардың құқығын қорғауға уәде берген болатын. Сол уәденің негізінде қол қойылған тарихи құжат – Бейжің декларациясы мен Әрекет алаңының бір бөлігі шартараптағы бүкіл қызға білім беру еді. Таяуда ЮНЕСКО-ның Жаһандық білім алуды бақылау-зерттеуі осы уәде қаншалықты орындалғанын анықтады.
Ширек ғасыр өткеннен кейін, 11 қазандағы Халықаралық қыздар күнінен кейін зерттеудің нәтижесі жарияланды. Соған сәйкес, 1995 жылға қарағанда бастауыш және орта мектепте оқып жатқан қыз балалардың саны 180 миллионға көп. Сондай-ақ мектепте оқып, аяқтап жатқандары да көбейген. Жоғары білім саласында да жақсы жаңалық бар. Бұрынғы буынға қарағанда университеттерде тәлім алып жүрген қазіргі буын қыздары 3 есеге көп. Мәселен, Мароккода 90-жылдары университетте оқып жатқан 100 жігітке шаққанда 30 қыздан келсе, қазір екеуі тең.
Білімнің қолжетімділігімен бірге нәтиже де маңызды. Мұнда да айтарлықтай ілгерілеу бар. Орта және жоғары табысы бар елдердің 50 пайызында қыздар мен ұлдар математикадан бірдей көрсеткішке қол жеткізсе, 25 пайызында қыздардың нәтижесі асып түскен.
Алайда кедей елдердегі қыздардың жағдайы әлі де мәз емес. 2018 жылы әлемдегі мектеп жасындағы, бірақ оқуға мүмкіндігі жоқ 59 миллион баланың 12 миллионы мүлдем сынып табалдырығын аттамаған. Оқуға баруы да екіталай. Осы 12 миллионның 75 пайызы қыз бала. Жиырмадан аса елде (оның көпшілігі Сахара маңы мемлекеттері) кедей отбасынан шыққан қыздардың орта мектепті аяқтауы өте қиын.
Мұның басты себептерінің бірі, ондағы мектептер әлі күнге дейін жыныстық қысым жасалатын, зорлық-зомбылық көрсетілетін қауіпті жер болып отыр. Көптеген елде ерте жүктілік салдарынан қыздар мектепке бара алмайды, нәтижесінде кедейшілік циклі қайталанады. 1995 жылға қарағанда 2020 жылы 15-19 жас аралығындағы қыздардың ерте жүктілік деңгейі үш есеге азайғанымен, әлі күнге жоғары деңгейде тұр. Әсіресе, Сахара маңы мемлекеттерінде 18 жасқа толған қыздардың ширегі ана атанып үлгерген.
Сондай-ақ мектептерде жыныстық сауат жөнінде түсіндіру де өте маңызды. Консультацияның бұл түрі студенттерге қатарластарының жасаған зорлық-зомбылығы мен қысымына қарсы тұруға көмектесіп қана қоймай, ерте жүктілікті төмендетеді. Кейінгі бірнеше жылда жақсы нәтиже көріп отырмыз. Мысалы, Сьерра-Леоне билігі жүкті қыздардың мектепке баруына салынған тыйымды жойды. Бірақ Экваторлық Гвинея және Танзанияда жүкті қыздар мен жас аналардың білім алуына тыйым салынған.
Аса маңызды болмағанымен басқа кедергілер де қыздардың мектепке баруына мүмкіндік бермейді. Мәселен, пәкістандық Рабиа Нусрат бала кезден инженерлік оқуды армандаған. Ата-анасының ұлдар аз баратын пәнді таңдауға шақырғанына қарамастан, ол отбасында да, Пәкістанда да инженер мамандығы бойынша диплом алған алғашқы қыз атанды. Бірақ қыздардың бәрі бірдей алған бетінен қайтпайтын табанды емес. Оған қоса, ғылым, технология, инженерлік және математикада гендерлік теңдікті ұстануға көмектесетіндей мұғалімдер мен ұстаздар жетіспейді. ЕҚЫҰ елдерінде ғылым мен математикада жоғары нәтиже көрсеткен қыздардың 14 пайызы ғана ғылым мен инженерлік салада жұмыс істесе, ұлдардың үлесі 26 пайызды құрайды.
Мектеп оқулықтарында да қыздарды білімнен шектейтін гендерлік нормалар бар. Әдетте мәтіндер мен суреттерде әйелдер дәстүрлі үйдегі қызметі мен беделді емес кәсіптерде бейнеленсе, ер адамдар күшті көшбасшы ретінде көрсетілген. Мұндай архаикалық стереотиптерге заманауи оқу материалдарында орын жоқ, оларды алып тастау керек.
ЮНЕСКО-ның зерттеуі білім беру саласындағы басшылық орындарда әйелдерді көбейтудің маңызын көрсетеді. Білім беру – әйелдерге арналған кәсіп. Онда еңбек нарығындағы мүмкіндікке қарамастан, гендерлік теңсіздік бар. Алайда мәселе мұнымен бітпейді. Орта және жоғары табысы бар 48 елде орта мектептегі мұғалімдер мен басшылық арасындағы гендерлік айырмашылық 20 пайызды құрайды. Әйелдерге басшылық беру қыздардың құқығын автоматты түрде өсірмейді. Бірақ олар заңнама, саясат арқылы, қыздарға үлгі көрсету жолымен әлеуметтік және гендерлік нормаларды өзгерте алады.
Келер жылы әлем елдері Ұрпақ теңдігі форумында әйелдердің жаңа буынының құқығы туралы декларацияға қол қоймақ. Бұл жаңа декларацияда негізгі білім саласына басымдық беріледі. Себебі қыздар оқшауланудың зиянын басқаларға қарағанда көп тартып отыр. Әсіресе, коронавирус пандемиясы оны өршітіп жіберді.
Бүгінге дейін қол жеткізген нәтижеге қуанған дұрыс. Әйтсе де, білім саласындағы гендерлік теңдікке қол жеткізу үшін әлі де атқарылатын жұмыстың көп екенін естен шығармаған абзал.
Манос АНТОНИНИС,
ЮНЕСКО Жаһандық білім алуды бақылау орталығының директоры
Copyright: Project Syndicate, 2020.
www.project-syndicate.org
