Өткен жылы аталған журналдың америкалық және ресейлік нұсқасында бірнеше жыл бұрын Моңғолияның Қобда аймағы Мыңғыт сұмын жеріне жүргізілген археологиялық барлау кезінде Қызыл сиыр тауының теріскей бетіндегі жартас үңгірінен аса құнды дүниелер табылғаны жайлы жаңалық жарық көрді.
Атап айтсақ, үңгірден табылған құнды артефактілер қатарында жылқының мумияланған бүтін денесі, күзен терісінен тігілген ішік, иленген тері, шапан және шалбар, етік, жебе толы қорамсақ, садақ, тұтқалы ағаш ыдыс, мүйіз сапты темір пышақ, мүйіз өзекті темір ауыздық, т.б. Осылардың ішінде әлем археологтерінің назарын айрықша аударып отырған дүние – ағаш ер. Табылған жәдігерлер қазір Ұланбатыр қаласындағы Моңғолия Ұлттық музейінің (National museum of Mongolia) «Көне жәдігерлер танымы» қорына сақтауға табысталған көрінеді.
Бұл бұйымдар қай кезеңге тән жәдігерлер екенін Жапония елінің Акселератор институты лабораториясы радиокарбондық (С14) тәсіл арқылы анықтапты. Жапондық мамандардың айтуына қарағанда, бұл бұйымдар біздің дәуірдің 243-357 жылдарына тән екендігі 91,1 пайыз нақтылықпен дәлелденіпті. Бұл уақыт – Сяньби ұлысының (93-234 ж.ж) соңғы кезеңі мен Жужан (Нирун) мемлекетінің алғашқы дәуірі. Одан кейін 550 жылдары дәл осы өлкеде Жужан мемлекетін құлатып, көк Түркілер қағанаты орнағаны белгілі.
Кәсіби тарихшылар жақсы біледі, Сяньби-Жужан-Түркі ұлыстарының қай-қайсысы да б.з.д 145-86 жылдары өмір сүрген Ғұн империясының құрсағынан шыққан ұлыстар. Ал ғұндар тілі – ежелгі түркі тілі екені және ел басқару мәдениеті мен әскери-шаруашылығы ешқандай өзгеріссіз бірінен біріне көшіп отырғаны – күллі әлем оқымыстылары мойындаған шындық. Оның бер жағында қазба табылған өлке – Х-ХІ ғасырларда Таян хан билеген Найман ұлысының ұйық мекені болғаны айдан анық.
Ендеше, күллі әлем тарихында ең көне мұра ретінде мойындалып отырған ағаш ерді біздің ата-бабаларымыздан қалған жәдігер деп айтуға толық хақымыз бар. Өйткені көне бұйымның құрылымына қарасаңыз, пошым-пішіні біз білетін қазіргі қазақ ерінен аумай қалған. Алдыңғы және артқы қасы, қос қапталы, белдік ағашы кәдімгі өзіміздің күнде көріп жүрген дүние.
Осы орайда, қазба жұмысына қатысқан топтың жетекшісі, археолог Жамсраны Баярсайхан мырзаға онлайн тілдесіп, ежелгі дәуір жәдігерлері қалай, қайдан табылғаны жайлы пікір алмастық.
– Сіз басқарған археологтер тапқан жәдігерлер халықаралық баспасөзде тың жаңалық ретінде бағаланып жатыр. Әсіресе мумияланған жылқы денесі аталған өлкеден алғаш рет табылып отыр делінуде. Артефактілер сақталған нысан бұған дейін белгісіз бе еді?
– Ұлттық музейге Қобда аймақтық полиция басқармасының адамдары хабарласты. Бір топ тұрғын өз беттерімен тау үңгіріндегі ескі қорымды қазып жатқанда қолға түсіпті. Олар тауып алған дүниелер полиция тарапынан тәркіленіпті. Сөйтіп, маман археологтер ашылған қорыммен танысып, артефактілерге ғылыми тұрғыдан баға беруге аттандық. Әуелі полиция қолындағы заттармен таныстық. Бұл жәдігерлердің бүлінбей жақсы сақталғаны байқалды. Органикалық заттардың бұлай бүлінбей сақталуы қазылған қорым ашық далада емес, күн сәулесі түспейтін суық райлы орында екені анық болды. Расында, солай болып шықты. Жәдігерлер терең үңгір ішіне жерленген қорымда сақталған екен.
– Үңгірге бардыңыздар...
– Бардық. Жабайы тонаушы топ үңгірдің аузына жылқының бүтін мумияланған денесін шығарып тастапты. Жануардың басы, мойыны, төрт аяғы, құйрық-жалы сол қалпында екен. Жәдігерлер өте көне заман мұралары екені бірден аңғарылды. Тонаушылар көп дүниені ретсіз шашып тастапты. Әсіресе тері шапан-тонның қиқымы аяқ астында жатыр. Үңгірге бас сұққанымызда, адамның кеуіп қалған мүрдесі, ағаш табыт, екі былғары дорбаға салынған тағы бірдеңелер көзге шалынды. Ашып көрсек, бір былғары дорбаға ағаш ойыншықтар салыныпты. Екіншісінде, сұйық зат сақталған сияқты, қатып-семіп қалыпты. Бұл не зат екені әлі анықталған жоқ. Лабораториялық сараптауда жатыр. Сөйтіп, полиция қолындағы жәдігерлермен қоса, үңгірге жерленген дүниелерді орталыққа алып келдік.
* * *
Маман осылай деді. Ал жоғарыдағы журналдың жазуына қарағанда, бүгінгіден 1700 жыл бұрын адамдар пайдаланған заттардың басты ерекшелігі – жақсы сақталғандығы және реставрациялауға болады. Шапан, тон, табыт, т.б. заттарға жаңғыртып, жаңалау жұмысы жүріп жатқан көрінеді. Бұлардың қандай форма, қандай үлгідегі зат екені кешікпей анықталады. Ал жылқы денесі вакуумдалған түрде музей қорына беріліпті.
Бұл арада айта кетерлік жаңалық – табылған дүниелерді стильдік және жасалу мазмұнына байланысты біраз зерттеуші бүтіндей «түркілер мұрасы» дегенді айта бастапты.
Жалпы, адамзаттың өткен өмір тарихына қатысты жәдігерлер мәңгі мұздақта немесе суық райлы үңгірде жерленген жағдайда жақсы сақталары анық. Мысалы, Таулы Алтай жеріндегі «Пазырық қорғандары» мен Үкөк даласынан табылған «Алтай ханшайымы». Осы жәдігерлердің арқасында әлем руханиятына «Пазырық мәдениеті» деген тіркес қосылып, жинақталған деректер Еуразия аумағында ірі құбылысқа баланса, мына «Қызыл сиыр» тауының теріскей үңгірінен табылған жылқыға генетикалық сараптама жасау арқылы оның түр-түсін, жасын, сол дәуірдегі атқа міну мәдениетін білуге толық негіз бар дейді мамандар.
