Ғылым • 30 Қараша, 2020

Бітібаеваның атына бір көше бұйырмай тұр

2000 рет
көрсетілді
9 мин
оқу үшін

Осы ұлт мүддесіне қатысты қандай да ой-пікір айтылса, кежегеміз кері тартып, суырып сала сан түрлі сылтау айтуға дайын тұрамыз? Неге екенін тағы қайдам, қалалық мәслихаттың отырысында Қазақстанның еңбек сіңірген мұғалімі Қанипа Бітібаеваның атын өзі тұрған көше мен өзі басшылық жасаған гимназияға беру жөніндегі ұсыныс ысырылып қала береді.

Бітібаеваның атына бір көше бұйырмай тұр

«Алты Алаштың баласы бас қос­са, төр мұғалім­дікі» деген екен қа­зақ әдебиетінің жарық жұлдызы Мағ­­жан Жұмабаев. Иә, мұғалімге қан­дай құрмет көрсетсек те лайық. Әрине, ұстаздың да ұстазы бар... Ал қазақтың хан апасы атанған – Қа­нипа Біті­баеваның қалдырған ізі мәң­гілік. Оның есімі сонау Одақ ке­зінде саусақпен ғана санарлық пе­да­гогтардың қатарында тұрды. Әріп­тестері Алтынсариннің ізба­сары деп бағалады. Өйткені, ол әдебиетті оқы­тудың тың үлгісін қалыптастырып, жа­ңа­шыл­дығы­мен көзге түс­кен.

Қазаққа Қанипа Бітібаеваның кім еке­нін тәп­піш­теп түсіндіріп жатудың өзі артық шығар. Дей­тұрғанмен, ке­шегі Кеңестер Одағы тұсындағы Қа­­зақ­станның тұңғыш әрі соңғы КСРО Мемлекеттік сыйлығының лау­реаты атанған ұлағатты ұстазы – Қа­нипа Бітібаеваны Өскемен қалалық мәс­лихатында отырған кейбір депутат­тар білмейтін көрінеді. Білсе қоғамның ұсынысына құлақ асса керек еді ғой. Сол үшін де сәл шегініс жасап, ұс­таздың өмір жолына қысқаша ғана шолу жасап өтейік.

Қанипа Омарғалиқызы 1945 жылы Шығыс Қазақстан облысы, Тарбағатай ауданы, Комсомол ауылында көп балалы отбасында дүниеге келген. 1963 жылы, сол кездегі аудан орталығы Ақ­жар ауылында Абай атындағы ор­та мектепті тәмамдаған. Мектепті бі­тіре сала, оқуға баруға ақша жинау үшін бір жыл­дай механизатор болып жұмыс та істеген екен. Содан кейін барып, Се­мей­дегі педагогикалық институттың қа­зақ тілі мен әдебиеті бөліміне оқуға түс­кен. Оны үздік дипломмен бі­тіріп, 1968 жылы туған ауылына мұ­ғалім болып барады. Ол мектепте мұғалім, директордың оқу-тәрбие жұ­мыстары жөніндегі орынбасары қызметін атқарған.

1976 жылы облыстық директор­лар семинарында атақты ұстаз Құ­маш Нұрғалиев жас мұғалімнің са­ба­ғына қатысып, еңбегіне жоғары ба­ға беріпті. Баға бергенде де сөз жүзінде емес, «Қазақ КСР халық ағар­ту ісінің үздігі» атағына ұсынған. 1977 жылдардан бастап, мектеп ұжы­мын Мәскеудегі атақты академик Ю.Бабанскийдің «оқу-тәрбие жұ­мысын оңтайландыру» жүйесімен жұ­мыс істеуге жұмылдырады. Өзі акаде­мик­пен кездесіп, хат жазысып, ақыл-кеңесін алып отырған. Сөйтіп табанды еңбек ете жүріп, ауданда тұңғыш рет «әдістемелік кабинет» ашады. Шалғай ауылдағы жас мұғалімнің еңбегі об­лысқа тарап, республикаға жеткен. 1980 жылы Қанипа Бітібаеваның қа­білет-қарымын байқаған басшылар Өс­кемендегі Жамбыл атындағы білім ор­дасына жұмысқа шақырған. Мұнда ол өмірінің соңғы күніне дейін қызмет еткен.

Еңбегі еленіп, КСРО оқу ісінің үз­дігі, Шығыс Қазақстандағы тұңғыш бү­кілодақтық Крупская медалінің ие­гері атанған. 1990 жылы елімізде ал­ғаш болып, КСРО Мемлекеттік сый­лығының лауреатын алған да осы хан апа­мыз.

Қанипа Омарғалиқызы шәкірт тәр­бие­леп қана қойған жоқ, Республика ұс­таздарына дәріс оқыған. Өзінің кә­сіби іс-тәжірибесімен шетелдік әріп­тестерімен де бөліскен. 1991жылы іс­сапармен Американың Аризона шта­ты, Тусон қаласында 15 күндей бо­лып қайтқан екен. Сонда кәсіби тәжі­рибесіне Тусон мұғалімдері қы­зыға қарап, таспаға түсіріп алыпты. Қ.Бітібаеваның іс-тәжіри­бесімен Моң­ғолия, Қытай, Өзбекстан, Түркі­мен­стан, Ресей қазақтары да таныс.

Көзі тірісінде аты аңызға айналған ұстаз туралы бірнеше кітап жарық көрді. Өзі де көптеген еңбектің авторы. Абайды оқыту туралы үш кітап, Әуе­зовті оқыту туралы үш кітап жазып, рес­публикада тұңғыш іргелі зерттеулер жасаған.

Қанипа Омарғалиқызы өмірінің соң­ғы жылдарында жазған «Егіз өрім» атты кітабында 45 жылдық ұстаздық ғұ­мырын «Таңымды «мектеп» деп атырып, түнімді «мектеп» деп батырып жүргенімде 45 жылдың қалай өт­кенін білмей де қалдым. 45 минуттан 45 минутқа жалғасып жатқан ғұмыр кешіппін... 45 минут мені дәулет, бай­лық биігіне көтермесе де, рухани байлық сыйлады, есімімді елге аңыз етіп таратты. Осы 45 жылда мен хал-қымның қазір өмірде жоқ асыл сөз ие­лерін тірілтуге, тірісін ұлық­тау­ға тер төктім» деп көрсеткен екен. Төк­кен терін оқушылары ақтап жүр. Жүз­деген шә­кірт тәрбиеледі?! Олар­дың қан­ша­масы ғылым жолына түсті?!

Міне, бұл жазғанымыз ұлағатты ұстаз еңбегінің бір парасы ғана. Ғұ­мырын білім жолына сарп еткен елге елеулі апасындай мұғалімнің атын өзі тұрған Виноградов немесе Амурс­кий көшесіне бере салса, ешкім қыңқ дей қоймас. Дәл осы Виноградов Өс­кемен үшін Қанипа Бітібаевадай ең­бек сіңіре қойған жоқ. Оның үстіне идеологиялық тұрғыда ескіріп кеткен атау. Ал Амурскийдің біздің жаққа қан­дай қатысы бары белгісіз. Әйтеуір қа­­ланың сол маңында Амурский, Гру­зинский, Якутский сынды көшелер көп. Тек Қанипа Бітібаеваның атына бір көшенің бұйырмай тұрғаны.

– Қанекең дүниеден озғалы 6 жылдан асты. Ол кемеңгеріміздің есі­мін мәңгіліктеу мақсатында облыс әкімі Даниал Ахметовке, қала әкі­міне Жазушылар Одағының облыс­тағы филиалы, «Алтай асу» ҚБ-і, қа­ладағы зиялылардың, ұсатаздың шә­кірт­тері атынан бірнеше мәрте сұ­раныс-хаттарын жаздық. Ол талап-тілектердің мазмұны жалқы: Біті­бае­ваға өзі ғұмыр бойы қызмет ет­кен Жамбыл атындағы мектеп-гим­на­зияның атын, өзі тұрған көшенің атауын беру. Жолданған хаттардың кірген ізі бар да, шыққан ізі жоқ, – дейді Жазушылар Одағының Шығыс Қазақ­стан облысындағы филиалының төрағасы Әлібек Қаңтарбаев.

Қазақтың осынау қадірлі қызын қалай әспет­тесек те артықтық етпейді. Жазушы Әлі­бек Қаңтарбаевтың айтуынша, Жам­был Жабаевтың қазаққа, оның үстіне Өскеменнің қазақтарына өкпесі жоқ. Орталық бақ, оның ортасындағы ескерткіш, тағы да көше атауы бар. Ал, Бітібаева кім еді деген­дерге: Бітібаева – қазақтың ХХ ға­сыр­дағы Алтынсарині! Әрі қарай бәрі тү­сінікті шығар.

Ұстаз есімін көше мен өзінің маң­­дай тері сіңген гимназияға беру жөнін­дегі ұсынысты бір топ шәкірттері Қа­нипа Омарғалиқызы өмірден өте сала көтеріп келеді. Заң бойынша адам қай­тыс болған соң бес жылсыз аты бе­ріл­мейтін болғандықтан, төрт жыл өткен соң көше атын сұраған хатты облыстық онамастика бөлімінің алдына тастаған болатын. Бірақ олар кейін мораторий десті. Одан сыныққа сылтау дегендей, қалада карантин, шектеу­лер басталған.

– Биыл ақпанның басында шәкірт­тері атынан Қанипа Бітібаеваның есі­мін Амурский немесе Виоградов кө­шесіне беру жөнінде қала әкімінің аты­на хат жолдадық. Жауапта хаттағы ұсыныс Қазақстан Республикасының заңнамаларына сәйкес қаралатынын жеткізген. Шәкірттері бірлесіп мәсе­лені назарымызда ұстап жүрдік. Жи­налыс болса, шақырыңыздар дегенмін. Жуықта қалалық ішкі саясат бөлі­мінде жиналыс болатынын айтып ха­барласты. Қатысамын дедім. Бірақ ка­рантинге байланысты болмайтын болды. Біз ұстазымыздың қоғамда лайық­ты бағасын алғанын қалаймыз, – дейді шәкірттері атынан филология ғылымдарының докторы, абайтанушы ғалым, профессор Айжан Картаева.

Өзге десе өбек қағып, қоғаммен ақылдасар-ақыл­­­даспастан Қазыбек би даңғылының бойына Пуш­­кинге ескерткіш қоймақ болып жүрген басшылар қазақтың Қанипасындай ұстазды ардақ тұтса ғой, шіркін. Жалпы, есімдері ұлықталмай жүрген тұлғалар аз емес. Өскеменде Шәкәрімнен бас­қа Алаш қайраткерлерінің атымен аталатын бірде-бір көше таппай­сыз. Есесіне, ескірген, тәрбиелік мәні жоқ Кар­бышев, Добролюбов, Бес­палов, Космический, Буров сынды көше көп. Жарайды, бұл өз алдына бө­лек тақырып. Бүгінгі сұрағымыз; қашан Қанипа Біті­баеваның атындағы кө­шемен кетіп бара жатамыз?

 

Шығыс Қазақстан облысы