Мен бұл газетке 1993 жылдың қарашасында хатшылыққа әдеби қызметкер санатында макетші болып орналасып, қырғыз тілін ауызша білгеніммен, жазуын жаңадан үйреніп жүрген кезім. Желтоқсан айында Нұрпаис Жарқынбайдың Қазақстанның Тәуелсіздік күніне арналған «Энелер казан асканда, очокто оту бир күйгөн» деген мақаласы жарық көрді. Мен сонда «бир күйгөнге» түсінбей ағайдан мағынасын сұраған едім. Ағай «Апалар қазан асқанда, ошақта оты бір жанған» деп аударып берген. Біз осыны еске түсірдік. Мақалада қырғыз бен қазақтың бауырластығы, іргесін жаңадан қалаған қазақ мемлекетінің алғашқы қадамдары, елдің Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың қайраткерлігі сөз болған. Мен әңгіме барысында қазақстандықтар бірінші желтоқсанда «Тұңғыш Президент күнін» ресми түрде мерекелейтінін еске салып, ол кісінің Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев туралы ой-пікірін сұраудың орайы келіп қалды.
– Ілгері замандардан бері ауылы аралас, қойы қоралас, төскейде малы, төсекте басы қосылған, Алатаудың бауырында бір жайлауда қоныстанып, бір өзеннен су ішкен қырғыз бен қазақ талай қиын кезеңдерді бастарынан кешірген. Солардың бірі Кеңес Одағы ыдыраған жыл болды, – деп бастады сөзін Нұрпаис ақын. – Қырғызда «жеті жетім бар» деген нақыл сөз бар. Мысалы, «Су жетпеген – жер жетім», «Басшысы жоқ – ел жетім» т.т. Бұл жағынан қазақ халқы бақытты екен. Ел басына күн туып, ер етігімен су кешкен күрделі кезеңде елдің басшылық тізгінін қолынан шығармай Нұрсұлтан Әбішұлы халқына көсем жолбасшы бола білді, Елбасы болды. Мен Нұрсұлтан Назарбаев жалпы елдің қалауымен Президент болып сайланғанда, мемлекет басшылығына лайықты адам келді деп сүйінгенмін, сол сүйініш сезім мені алдаған жоқ.
– Ендеше, Елбасының мемлекетті басқарудағы сіз бағамдаған ерекшелігіне тоқталсаңыз.
– Әуелі, Нұрсұлтан Әбішұлын алғаш рет көргенімді баяндап берейін. 1980-ші жылдары Қырғызстан Жазушылар одағының сол кездегі басшысы Шыңғыс Айтматов бастаған қырғыз елінің үлкенді-кішілі ақын-жазушылары Қазақстанға шығармашылық іссапармен бардық. Ондағы іс-шаралардың аясында біз сол уақыттағы Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы Нұрсұлтан Назарбаев-
тың қабылдауында болдық. Қазіргіше айтқанда, Үкімет басшысы бізді Қазақстанның экономикалық-әлеуметтік, саяси-мәдени жағдайымен таныстырды. Ол талай фактілерді, цифрларды қағазға еш қарамай баяндап берді. Сонда делегация мүшелерінің барлығы оның керемет есте ұстау қабілетіне таңғалғанбыз. Қабылдаудан кейін тысқа шыққан соң, мен «бұл кісінің жадына «Қазақстанның экономикалық картасы» түгел сыйып кеткен екен» деп әріптестерімді бір күлдіріп алғанмын.
Енді, Нұрсұлтан Назарбаевтың қайраткерлігіндегі үш елеулі мәселені айтайын. Біріншісі – елді басқара білуі. Мемлекетті, елді басқарудағы сенімді тұтқа не? Халықтың басқарушыға деген сенімі. Бұл тұжырым қытайдың ақылманы Конфуцийдің дәуірінен бері келе жатқан екен. Нұрсұлтан Әбішұлы осындай қағиданы ұстаныпты. Тәуелсіз елдің Бірінші Президенті болған күнінен бастап, Н.Назарбаевқа халқы сеніп, оның ұсынған бастамаларын қолдады, алдыға қойылған мақсаттарды іске асыру жолында жігерлі еңбек етті. Нәтижесі қазір көрініп тұр. Қазақстан әлемдегі экономикасы ілгерілген қуатты мемлекетке айналды.
Екіншісі – Қазақстанның астанасын елдің солтүстігіне көшіргені. Зор геосаяси маңызға ие бұл шешім Н.Назарбаевтың қырағы саясаткер екендігін айқын дәлелдеді. Бұл бастама оңай орындалған жоқ. Тұңғыш Президенттің қайсарлығының, күш-қайратының және, әрине, қазақстандықтардың жасампаз еңбегінің арқасында атқарылды. Алдымен Ақмола делініп, өзінің тарихи атауын алған қала Н.Назарбаевтың ұсынысымен Астана болды, сосын ел өкілдерінің ұсынысымен Нұр-Сұлтан атанды. Бұл жарасымды құбылыс. Орыстар Бірінші Петрдің салдырған қаласын Санкт-Петербург деп атаған. Кеңес өкіметі Ленинград деп өзгерткен. Ресейдің жаңа билігі Бірінші Петрді құрметтеп, атауды қалпына келтірді. Астананың оны салдырған Тұңғыш Президенттің есімімен аталуы орасан зор еңбегін бағалаудың лайықты көрінісі деп білемін. «Тұңғыш Президент күнінің» мерекелік күн болып белгіленуі де осындай ізеттік деп есептеймін.
Үшіншісі – Елбасының президенттік билікті қазіргі Президент Қасым-Жомарт Тоқаевқа өз бастамасымен өткеріп бергені болды. Мұның арқасында Қазақстан өсіп-өркендеудің эволюциялық жолын жалғастырды.
– Енді сіздің өмір жолыңызды, шығармашылығыңызды оқырмандарға таныстырсақ.
– Жас кезімнен өлең жаза бастадым. Осы әуесқойлық мені мектепті бітірген соң Қырғыз мемлекеттік университетінің филология факультетіне алып келді. Бітірген соң Қырғызстан комсомолының «Ленинчил жаш» газетінде тілші, сосын бөлім басшысы болып жұмыс істедім. Сосын «Советтік Қырғызстан» газетіне шақырылдым. Егемендік жылдарынан кейін бұл газет, «Кыргыз Туусу» («Қырғыз Туы») атауын алды. Жиырмадан астам кітабым жарық көрді.
– Сіз, әсіресе, қазақ-қырғыз мәселелерінің тақырыбында газетке мақалаларды көп жазып жүрдіңіз. Абайдың өлеңдерін аударып, қырғыздың газет-журнал, альманахтарына жарияладыңыз. Қазақ еліне жақын тартқаныңыздың сырын оқырмандарға айтып бермейсіз бе?
– Ауылымызда мектеп жетіжылдық болып, мен 8, 9, 10-сыныптарды Фрунзедегі (қазіргі Бішкектегі) А.С.Пушкин атындағы №5 қырғыз мектебінде (қазір Қырғыз ұлттық гимназиясы) оқыдым. Мектеп Дзержинский (қазіргі Еркіндік) гүлзарбағына жақын еді. Бақтағы орындықтарда әйгілі Аалы Тоқамбаев бас болған қырғыздың ақын-жазушылары күнде бір мезгіл жиналып, әңгімелесіп отыратын еді. Мен де барып солардың әңгімелерін тыңдайтынмын. Ара-арасында Аалы Тоқамбаев өзі аударып, сиясы кеппеген Абайдың өлеңдерін оқып беретін. Бұл менің өлең жазуға, Абай сияқты ақын болуға қызығушылығымды арттырды. Өзіңнің де хабарың бар шығар, қырғызда Абайды ең жақсы және көп аударған Аалы Тоқамбаев. Ол өткен ғасырдың 30-жылдарынан бастап, дүниеден көзі өткен сексенінші жылдарға дейін 50 жыл бойы Абайды қырғызшаға аударумен болды. Кейінірек «Ленинчил жашта» бөлім басшысы болып жүргенімде, Абай шығармашылығы, оны қалай аударып жатқаны жөнінде Қырғызстанның халық ақыны, Социалистік Еңбек Ері, академик Аалы Тоқамбаепен сұхбаттасып, газетке жарияладым. Аалыкең сонда Абайдың немере інісі, ойшыл ақын Шәкәрімнің ауыр тағдыры туралы да айтып берді. «Шәкәрім тағдыры қырғыз баспасөзінде бірінші рет жарияланып жатыр, жазғаныңды газетке жариялар алдында өзім міндетті түрде оқып беруім керек» деді. Сөйтіп өзі оқып, «мақұлмын» деп қол қойып берді.
Иә, сондай-ақ, өзің білгендей, менің жұбайым – қазақ қызы. Есімі – Гүлжаһан. Ол Жамбыл облысының Қордай ауданының тумасы екен.
Қазақ қызына үйленуім, қазақ тіліне қызығуыма да себеп болды. Қайын жұртыма барғанымда, Қалдыбай деген қайын ағамның кітапханасынан қазақша кітаптарды алып кетіп, оқып жүрдім. Бұл кісі әдебиетке жақын адам екен. Тағы бір барғанымда ол біреулер өзі жоқта алып кетпесін деп, әздектеп сақтап жүрген Қазақ КСР-інің Ғылым академиясынан 1948 жылы жарық көрген Абайдың шығармалар жинағын байқап қалдым. Қайын ағам бұл кітапты «Сен өлең жазып жүрген адамсың ғой» деп маған сыйлады (Нұрпаис ағай үйіндегі кітапханадан сарғайып қалған сол тәберік кітапты маған көрсетті). Сөйтіп, студент күнімнен бастап, Абайды түпнұсқадан оқып, қырғызшаға аудара да бастадым.
– Абай өлеңдері сізге несімен ұнады?
– Абайдың өлеңдеріндегі терең тәлімдік мағына өз алдына, сөз сапталуы керемет қой.
«Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы»,– деп ұлы ақынның өзі жазғандай, өлеңдері осы талапқа сайма-сай, жеңіл бір-екі оқығаныңда жадыңда қалады. Абайдың шеберлігі маған және көптеген қырғыз ақындарына өнеге болды.
Әңгімелескен
Назарбек БАЙЖІГІТОВ,
Қырғыз Республикасының жалпыұлттық «Қырғыз Туы» газетінің қызметкері
Бішкек
