Қазақ киносы, оның табиғаты мен көркемдік деңгейі дегенде, рас, көңілге түрлі-түрлі ойдың оралатыны бар. Әсіресе соңғы уақытта экраннан ұлттық фильмдерді көріп отырып ұлттың иісін сезбей тым-тым жиі пұшайман күйге түсуіміз көбейген сайын күрмеуі шешілмей келе жатқан осы бір мәселенің түйінін тарқатып көргіміз келді.
Сонымен, ұлттық кино дегеніміз қандай кино? «Қазақтың қалыбын бұзбай жеткіздім», деп жүрген бүгінгі режиссерлер жұмысы өз туындыларында ұлттың жанын ашып, нағыз қазақы мінез бен рухты асқақтата алып жүр ме? Осы сарындас жалғасып кете беретін сансыз сұрақтың түйінін табу үшін де оқтын-оқтын отандық режиссерлер жұмысына оралып тұратынымыз бар. Соның бірі – Ақан Сатаев. Бүгінде «Жаужүрек мың бала», «Анаға апарар жол», «Томирис» секілді ұлт тарихын терең қаузап, оны кино тіліне айналдыруда үздіксіз еңбек сіңіріп жүрген киногердің жұмысын әр тұсаукесер сайын асыға күткенімізбен, көңілдің көп жағдайда қанағаттанбай, мың сан сұрақтың шырмауында кинотеатрлардан күпті болып қайтатыны неліктен екен?
Рас, режиссер қиялына қанат бітірген жұмыстардың қай-қайсысы да жалпылай сараптағанда тақырып тұрғысынан да, қамтылу ауқымы жағынан да таза ұлттық негізді тірек еткендігіне ешкімнің дауы жоқ. Әйтсе де сол фильмдерді көріп отырып, кадрлар арасынан қазақтың өзін, бүгінгі бет-бейнемізді танып, жан әлеміміз әлемтапырық күйге түспейтіні неліктен екен? Мәселен, қытайдың, немесе жапон мен корей халықтарының ұлттық тақырыптағы ғана емес, заманауи мәселелерді тірек еткен фильмдерін тамашалап отырып, сол ұлттың тұтастай өзін, қалыбы мен қарымын, жалпы тынысын сезінгендей боламыз. Яғни мұны кино тілінің бірде көзге көрініп, бірде астарлы берілетін артықшылығы десек, сол ерекшелікті аса бір сезімталдықпен аңғара білген суреткерлер ізденісіне тәнті болмасқа шараңыз қалмайды. Демек, біз айтып жүрген ұлттық киноның негізгі тіні де, тамыры да сырттай қарауға ғана сүйкімді қазақы костюмді киіп, қолға домбыра ұстап, орынды-орынсыз тұста қазақтың өзге де ұлттық салт-дәстүр мен тарихи оқиғаларын баяндаумен толық қамтылады деу ағаттық болса керек.
Кинодағы сыртқы әсемдік әлбетте жақсы, бірақ іштей ұлттың қарапайым ғана болмысы мен жалпы фольклорлық ерекшелігін айшықтап көрсете алмаудың салдары қазақы тақырыпты қаузағанымен, жалпы жаны да, жүрек соғысы да қазақтан әлдеқайда алыс фильмдердің бүгінде көптеп экранға шығуы әлбетте кез келген көзі қарақты көрерменді ойландыруы заңды. Мәселен, осыдан тура жарты ғасыр бұрын түсірілген Сұлтан Қожықовтың «Қыз Жібек» фильмін алып қарайықшы. Қазақ кинематографиясының алтын қорына енген жауһар туынды біздің жоғарыда айтып отырған барлық уәжімізге жауап беретіндей. Иә, мұнда да «Томирис» пен «Қазақ хандығын» түсіріп, бүгінгінің ұлттық режиссері атанып үлгерген Ақан Сатаев пен Рүстем Әбдіраш қолданған көркемдік тәсілдің барлығы түгел. Тіпті кейбір тұста техникалық мүмкіндік тұрғысынан оларға есе жіберіп алатын жерлері де бар. Алайда соған қарамастан, «Қыз Жібек» – кинодағы ұлттық тақырыптың эталоны. Өйткені мұнда ұлттық тақырып пен қатар ұлттың өзі, қазақтың жаны да қатар өмірі сүріп жатады. Ол ерекшелік тек ұлттық костюм киген, қазақы бай тілде сөйлеген актерлер ойынында ғана емес, жалпы режиссердің көркемдік көзқарасы мен тұла бойы тұтас қазақ деп соққан жүрегінде, ұлтты тамырынан таныған көрегендігінде жатса керек. Соның арқасында түсірілім жұмысына атсалысқан мамандардың барлығы да ұлттың үнін өз бедерінде бейнеледі. Айтулы фильмге музыка жазған бір ғана Нұрғиса Тілендиевтің таланты қазақтың тұтас болмысымен біте қайнасып кеткелі қашан! Кинодағы бір ғана «Аққу» күйінің орындалуы талай көрерменнің көңіл қылын шертіп, өз ішіне үңіліп, рухын жаңғыртуға қалтқысыз қызмет етіп тұрғандай. Ал сіз жүрек пернесін дөп басып, көңіл қылын шертетін, сол арқылы көрермен бойындағы ұлттық рухын бір сілкінтіп алып, өз ішіне үңілуге үндейтін мезеттерді жоғарыда біз тілге тиек еткен қос режиссер бастаған, бүгінгі талай халықаралық кино додасында топ жарып жүрген киногерлер туындысына қатысты айта аламыз ба? Әрине, жоқ! Өйткені сырты қазақша болғанымен, жаны, үні ұлт тілінде үн қатпайтын фильмдердің өскелең ұрпаққа берер тәлімі де, тағылымы да жоққа тән. Бұл туралы кино сыншысы Дана Әмірбекова былай деп пікір білдіреді:
– Жалпы кез келген өнер түрі, соның ішінде кино тілі – ұлттық идеологияны жеткізуші басты құрал. Кино арқылы үлкен тәрбие жүргізіледі, көрермен ойланады. Экран арқылы адам өзін, бары мен жоғын, жеткені мен жоғалтқанын сараптайды. Ал кинодағы жалпы ұлттық рух, оның жастар санасына әсеріне келсек, рас бүгінде көптеген режиссерлеріміз тек сыртқы форманы қуып, киноның мазмұнын қазақы табиғатқа, жалпы ұлттың өз тілінде жеткізілуіне келгенде таяздық танытып келеді. Соның салдарынан да аты, тақырыбы қазақы, тіпті тарихи болғанмен, заты қойыртпақ, плакаттық форматтағы фильмдер көбейіп келе жатыр. Көбейгені жақсы, әлбетте. Бірақ режиссерлеріміздің ұлттық тақырыптарды атойлап қаузағанымен, шын мәнінде затының қойыртпағын көріп, жиі күмілжіп қайтатын жайттар да аз емес. Мәселен, жоғарыда аталған есімдерді жақсы режиссер ретінде танығанымызбен, фильмдерінен көбінесе көркемдіктен бұрын, плакаттық, идеологиялық ұранды қадамдарды жиі байқаймыз. Тіпті кейде сол режиссерлердің жұмысынан ұлттық музыкамызды, қала берді домбыра күмбірін тыңдамай, жат елдік әуендерге арбалып шығатын кездер тым жиі қайталанады. Мұның себебін сонау түп-тамырдан іздеу керек шығар. Тарихын, ұлттық әдебиетін терең біліп, сол негізде тыныстаған режиссер жұмысы да сол негізде өріледі. Бұған Шәкен Айманов, Сұлтан Қожықов, Абдолла Қарсақбаевтардың фильмдері мен жалпы киноларындағы азаматтық позицияларын мысалға келтірудің өзі көп нәрсені айтады ғой деп ойлаймын. Ол қатарға дәстүрлі ұлттық киномыздың жолын бүгінде жемісті жалғап, тарихи тұлғалар өміріне жаңашыл ғұмыр сыйлап келе жатқан Сатыбалды Нарымбетов бастаған, кейінгі буыннан Серік Апрымов, Дәрежан Өмірбаев жұмыстарын батыл атауға болады деп ойлаймын. Мұнда анау айтқандай фольклор болмауы мүмкін, есесіне қазақтың жаны сайрап жатыр. Қазір ұлтымызға сондай фильмдер және шын өнерді бағалап, астарын түсіне білетін сауатты көрермен керек, – десе, белгілі кинотанушы, өнертану кандидаты Нәзира Рахманқызы: – Біз университетте болашақ режиссерлерді тәрбиелеп жүріп, шәкірттермен үнемі пікірлесіп отырамыз. Сонда байқағаным – қазір еркін ойлы жастарымыздың көпшілігі өзін, жалпы танымын қазақы түсінікпен шектемейді. Олар өздерін әлемнің баласы сезінеді. Яғни жаһандану жалына жармасқан болашақ киногерлер өнерді ғаламдық таным негізінде тудыруға ынталы. Соған ұмтылады. Бір жағынан бұл да дұрыс. Өйткені жаңа ғасырда өнердің, оның ішінде, әсіресе, кино өнерінің аясы кеңейіп, дамып, жаһандық, яғни жалпыадамзаттық сипат алуда. Қанша жерден ұлттық танымды алға тартқанымызбен, жаңа заман ұсынып отырған талаптармен де санасуға, сол стандартқа сай болуға және тиіспіз. Бұл – терең зерделеуді һәм сараптауды қажет ететін мәселе. Десе де, әр киногер төл еңбегінде ұлттық тамыр-танымнан алшақ кетпей, өнерінің өзегін осыдан шығарып отырса, онда мәселе басқа. Осы тұрғыдан келген кезде жастарымызды өзінің төл әдебиетін жетік меңгеріп, қазақша ойлануына барынша назар аудартуымыз кезек түттірмейтін мәселе. Қазақша ойлай алатын жастан міндетті түрде қазақы қолтаңба қалады, – деген ойды алға тартады.
Иә, бұл мәселе бір ғана мақаланың ауқымына сыймайды. Күрделі де жүйелі һәм кешенді талдауды, пікірталасты қажет етеді. Осы орайда алдағы уақытта айтулы мәселе кино әлемінде жүрген кәсіби мамандардың қатысуымен жалғасын табады деп сенеміз.
Әңгіме әлқиссасына қайта оралсақ. Кезінде әдебиет белгілі бір идеологиялық мақсатта ғана емес, ұлттың рухын бекітетіндей, өзінің тұғырын нықтайтындай аса бір маңызды рөл атқарса, бүгінде сол жауапкершілікті кино өнері мойнына алып отыр. Осындай бір жауапты кезеңде біздің кино міндетті түрде ұлттық болуы шарт. Яғни фильм басынан аяғына дейін діни немесе басқа емес, таза ұлттық мақсатқа, ұлттық мүддеге құрылуы тиіс. Өйткені кино – идеологияның басты құралы. Осы орайда ұлы кемеңгер Мұхтар Әуезовтің «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» деген даналық сөзін әңгіме етіп отырған саламызға қарай лайықтап, ел боламыз десек, ең әуелі киномызды түзеу керек-ау дегіміз келеді.
