МАДРИД. Кей жылдар тарих кітаптарында сирек айтылады. Енді біріне арнайы тарау арналады. Былтырғы жыл осының соңғысы секілді. 1918-1920 жылдардағы Испан тұмауы секілді Covid-19 да ұзақ жылдар халық есінде сақталатыны сөзсіз. Бірақ кез келген жылды маңызды ететіні оның қалай өткені емес, әлемді қалай өзгерткені болмақ. Әлем үшін әдеттегідей өте шықан жыл тарихи тұрғыда аса мәнге ие емес. Ал үлкен өзгерістер мен адамзат дәуірінің жаңа қадамының бастауына айналатын жыл ұмытылмайды. 2020 жыл қайсына жатпақ?
Әлем 2020 жылы күрделі өзгерісті бастан өткерді деп ойлауға толық негіз бар. Атап айтқанда, кейінгі 12 айдағы оқиғалар шартарапта, әсіресе Батыстағы либералды демократиядағы мемлекет пен қоғамның қарым-қатынасын түбегейлі қайта құруға және теңестіруге жол ашуы мүмкін.
Қырғи-қабақ соғыс аяқталғаннан бері Батыс демократиясындағы әлеуметтік және экономикалық модельдердің тепе-теңдігі бұзылды. Бұған дейін либералды демократияны нығайтудың қуатты құралы ретінде қаралған еркін нарық (құқығын талап ететін орта тап құру арқылы) мақсатқа айналды. Енді оны шығынға қарамастан қолдау міндетті.
Оның шығыны да жоғары болды. Еркін нарыққа сұраныс жоғарылаған сайын, жаһандану капиталды бақылауға, шекара талаптарын жиі жеңілдетуге, кең ауқымды жекешелендіруге және мемлекеттік басқарудан босатуға әкелді. Басқару шектеулі, техникалық әрекетке айналды. Ықпалды жеке тұлғалар барған сайын қоғамдық рөлді иелене бастады.
Осылайша, корпорациялар ең қуатты жаһандық ойыншылардың біріне айналды. Ел биліктері оларға салық салып, бақылау жасауы қиындай түсті. Кейбір маңызды салаларда – әлеуметтік желідегі жалған ақпараттың таралуынан бастап, экологиялық тұрақтылыққа дейінгі мәселелерде корпорациялар дербес әрекет етті.
Қолдан сусып кеткен бақылауды қайтаруға әрекет жасалған. Алайда оған талпынған мемлекеттердің билігі емес, басқа ойыншылар еді. Экологиялық, әлеуметтік, басқарушылық корпоративті есеп пен тіркеуге ұмтылу – соның бір мысалы. Қоғамдық қысым мен инвесторлар қызығушылығының артуы салдарынан компаниялар «Экологиялық, әлеуметтік, басқарушылық» моделіне сай екенін дәлелдеуге ұмтылды. Бірақ бұл мәселеде ашықтық пен нақтылыққа қатысты сұрақ көп. Осындайда мемлекеттің жоқтығы анық аңғарылады.
Қарапайым азаматтардың көбінде билік кейінгі онжылдықта, теңсіздік күшейген кезде де өзін жеке қызмет көрсетуші ретінде ұстады деген көзқарас қалыптасқан. Мемлекет билігі қаржы жүйесін нығайтып, тағы бір күйреуге жол бермеу үшін жартылай шаралар қабылдаған 2008 жылғы жаһандық қаржы дағдарысының салдары либералды демократия тұрақтылық пен өркендеудің кепілі деген идеяны бұзды. Сонымен қатар Қытай билік орталыққа шоғырланған, нарыққа бақылау жасайтын бәсекеге қабілетті моделін қалыптастырып, жаһандық алаңдарда түрлі пікірталасқа жол ашты.
Қаржылық дағдарыстың кесірінен қоғамда популизм мен нативизм қанат жайып, Батыстың көп бөлігін қамтыды. Теңсіздік өсіп, халық пен мемлекет арасындағы қатынасты жақсартуға ұмтылмау салдарынан түрлі институттарға көзқарас өзгерді. Оның бәрі негізінен сезім арқылы жасалып, түбегейлі өзгерістерді талап етті.
Коронавирус пандемиясы кезінде мемлекет қайтадан күшейе бастады. Экономика тоқтап қалғанда ел билігі мемлекет бюджетінің үлкен көлемін жеке өндірісті дамытуға және жұмыстан шығаруды шектеуге бағыттады. Еуропада Next Generation EU деп аталатын қалпына келтіру қоры құрылып, бұрын-соңды болмаған 750 миллиард еуро бөлінді.
Сондай-ақ жеткізу тізбегінің бұзылуы да қоғамға қажетті негізгі заттарды қамтамасыз етуге деген талапты күшейтті. Осылайша, өндірісті қайта жандандыруға сұраныс артып қана қоймай, стратегиялық тауарларды өндіруге тәуелсіз болуды талап ететіндер саны артты.
Сол секілді, кейінгі кезеңде алғаш рет мемлекеттер басшылығы бақылаушылық қабілетін күшейтті. Әсіресе технологиялық алпауыт компанияларға қатысты талап артты. Жақында Еуропалық Комиссия осы фирмалардың күшін азайту үшін маңызды ережелерді – Цифрлы қызметтер туралы және Цифрлы нарық туралы заң қабылдады. Сондай-ақ бәсекелестікке негізделген іс-шаралар жоспарын жариялады. АҚШ-та Федералды сауда комиссиясы мен штаттар Alphabet-ке (Google-дың бас компаниясы) және Facebook-ке бәсекелестерінен асып түсу мақсатында түрлі әрекетке барғаны үшін монополияға қарсы сот ісін бастады. Осы мега-фирмаларды таратуға үндейтіндер саны артты.
Пандемия қоғамдық мүдделерді қорғауды былай қойғанда, негізгі тауарларды жеткізуді нарықтың «көрінбейтін қолына» сеніп тапсыруға болмайтынын көрсетті. Мемлекеттің көрінетін қолы тиімді институттар мен тиімді басқару арқылы жұмыс істеуі керек.
Ең бастысы, денсаулық пен қауіпсіздік шаралары кейінгі жылдары бар-жоғы білінбей кеткен мемлекеттің болмысын физикалық тұрғыда еске салмақ. Кейбіреулер ортақ жауапкершілікті ескеріп, мұны қолдайды, енді бірі оған сенбейді. Бірақ бәрі де мемлекеттің рөлін түсінеді. Жағдай өзгеріп келеді. Бұл – либералды демократиялық модельдің жаңаруына алғышарт болмақ.
Әрине, 2020 жыл уақытша проблемаға айналуы мүмкін. Жаппай вакцинация пандемияны тоқтатып, адамдар, корпорациялар мен үкіметтер пандемияға дейінгі жағдайына қайта оралуы ықтимал. Бұған дейінгі өкпе-реніштер одан әрі өршіп, елдер бұрынғыдай шатасып жүре береді.
Мұндай жағдайда пандемия тағы бір трагедиялық оқиға ретінде тарихта қалмақ. Әсіресе өте қауіпті, қорқынышты оқиға ретінде. Егер 2020 жыл індет үкімет пен басқарылатындар арасындағы қатынастарға тереңірек үңілуге, либералды-демократиялық институттардың шынайы нығаюына әкелсе, онда нағыз өзгеріс нүктесіне айналады.
Ана ПАЛАСИО,
Испанияның бұрынғы сыртқы істер министрі, Дүниежүзілік банк тобының бұрынғы вице-президенті және бас кеңесшісі
Copyright: Project Syndicate, 2020.
www.project-syndicate.org
