«Ұлы даланың тарихы мен мәдениеті» ғылыми жобасы аясында жазылған монографияда қазақ халқының құрамына кірген топтардың дәстүрлі мәдениеті мен тарихына жан-жақты талдау жасалған. Іргелі еңбекті жазуға тарих институтының қызметкерлерінен бөлек Нұр-Сұлтан, Түркістан және Семей зерттеушілерімен бірге Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің ғалымдары да үн қосқан.
Туынды авторларының бірі Болат Смағұловтың сөзінше, бүкіл жер жүзінде «таза» халықты ешкім таба алмайды. Қазақ халқы да кезінде басқа халықтардың бір бөлігін өзіне сіңіріп алды.
– XIX ғасырдағы көрнекті орыс ғалымы В. Радловтың айтуынша, рулардың атаулары қазақтардың әртүрлі түркі, моңғол, самодийлік тайпаларынан қалыптасқанын көрсетсе де, әлеуметтік-саяси және тіл тұрғысынан қазақтардың бәрі әбден бірігіп, сіңісіп кетті; сондықтан біз оларды біртұтас халық деп айта аламыз, ал 1867 жылы Қазақ даласына қатысты әкімшілік мәселелермен айналысқан комиссия келесідей байламға келген. «Жергілікті жағдайлар мен халық тұрмысын зерттеудің нәтижесінде шығу тегі, діні, тілі, өмір салты жағынан қарағанда, қазақтар біртұтас халық болып табылады деген қорытынды шығардық; сол себептен олардың бәріне бірдей басқару жүйесінің керек екеніне көзіміз жетті». Ал кірмелер мен жүздерге кірмейтін топтарға тоқталар болсақ, монографияда бірнеше топқа айрықша көңіл аударылды. Мысалы, түркі халықтарына жатпайтын топтардың ішінде қазақтардың құрамындағы қалмақтарды айтуға болар еді. Қалмақтарға қатысты ақпаратты қазақтың 1824 жылы жиналған дәстүрлі заңдарынан (обычное право) көреміз: Онда «Қазақтардың арасында жалшы болып жүрген қалмақтар өз иелеріне толықтай бағынады; иелері олардың кінәсі бар ма, жоқ па, бәрібір жазалауға құқылы, жалшы шағымданса да, оны ешкім тыңдамайды да; бірақ сол жалшыға бостандық берілсе, олар басқа қазақтар сияқты тең құқықтарға ие» деген жолдар бар, – дейді Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының аға ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Болат Смағұлов.
Монографияда ХХ ғасырдың бас кезінде қазақ жерінде тұрған орыстардың да бір бөлігінің ассимиляцияға ұшырағаны айтылған. Мәселен, Әулие Ата уезінің Шу және Арғын болыстарында Шу өзенінің жағасына шамамен 1880-ші жылдары көшіп келген, балық, аң аулаумен айналысқан орыстардың (Жетісу қазақтары, Әулие Ата қаласының тұрғындары) бірнеше отбасы қазақыланып кеткені дәйекпен келтіріледі.
ХХ ғасырдың 20 жылдарына дейін қазақтардың этникалық құрамында сарттардың бар болғаны да белгілі. Ақмола облысының мемлекеттік мұрағатының қорында сақталатын деректерге сүйенген тарихшылар, 1926 жылы Ақмола облысында Сарт болысы болғанын алға тартады.
«Бұдан бұрын сарттар 1916 жылы Жетісуда да тұрған. Сол кездегі орыс құжаттарында сарттар әлі де қазақтардан бөлек көрсетілсе де, олар балаларына қазақша есімдер қоятын. Сарттардың бір бөлігі «шала қазақ» деген топтың құрамына кіргені де мәлім. Мысалы, ХХ ғасырдың бас кезінде Семей облысының Өскемен уезінде шала қазақтардың Мешіт деген елді мекенінде саудамен айналысатын сарттар тұрды, ал содан кейін сарттардың Бөкен мен Ахмирово сияқты елді мекендері құрылды. Шығыс Қазақстаннан басқа, сарттардың Жетісу жерінде де орналасқаны белгілі. Атап айтқанда, Алматыға (сол кезде Верный) жақын жерде XIX ғасырдың 60-жылдары Байсерке деген сарттар тұрған кент, ал 1904 жылы Закировское елді мекені құрылды. ХХ ғасырдың бас кезеңіне жататын дереккөздерге қарасақ, аталған екі елді мекеннің сарттары өздерін былай сипаттады: «Біз қазақша сөйлейміз, қазақтар қалай, біз де солай шаруашылығымызды жүргіземіз, бірақ сарттардай сауда жасауды ұнатамыз». Сонымен қатар көрсетілген кезеңде қазақ халқының құрамына қырғыздардың бір бөлігі де кіргені баршаға мәлім», дейді Болат Смағұлов.
Әлбетте, аталған монография қазақ халқының этникалық тарихын бастан- аяқ зерттеді деп айтуға болмас. Тарихшылар бұл бағыттағы ізденістер бұдан әрі де жалғаса беретінін жеткізді. Ал жарық көрген кітап көптеген ғылыми деректерді қамтуымен құнды.
АЛМАТЫ
