Оқиға • 25 Қаңтар, 2021

Жаңа монография жарық көрді

406 рет
көрсетілді
5 мин
оқу үшін

Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтында қазақ халқы­ның этникалық тарихына арналған «Инкорпорированные и внежузовые группы казахов (XVIII – начало XX вв.») деп аталған ұжымдық монография­ның тұсауы кесілді.

Жаңа монография жарық көрді

«Ұлы даланың тарихы мен мәде­ниеті» ғылыми жобасы аясында жазыл­ған монографияда қазақ халқының құра­мына кірген топтардың дәстүрлі мәде­ниеті мен тарихына жан-жақты талдау жа­салған. Іргелі еңбекті жазуға тарих инс­ти­тутының қызметкерлерінен бөлек Нұр-Сұлтан, Түркістан және Семей зерт­теушілерімен бірге Әл-Фараби атын­дағы Қазақ ұлттық университетінің ғалым­дары да үн қосқан.

Туынды авторларының бірі Болат Смағұловтың сөзінше, бүкіл жер жүзінде «таза» халықты ешкім таба алмайды. Қазақ халқы да кезінде басқа халықтардың бір бөлігін өзіне сіңіріп алды.

 – XIX ғасырдағы көрнекті орыс ғалымы В. Радловтың айтуынша, рулар­дың атаулары қазақтардың әртүрлі түркі, моңғол, самодийлік тайпалары­нан қалыптасқанын көрсетсе де, әлеуметтік-саяси және тіл тұрғысынан қазақтардың бәрі әбден бірігіп, сіңісіп кетті; сондықтан біз оларды біртұтас халық деп айта ала­мыз, ал 1867 жылы Қазақ даласына қа­тысты әкімшілік мәселелермен айна­лысқан комиссия келесідей байламға кел­ген. «Жергілікті жағдайлар мен ха­лық тұрмысын зерттеудің нәтижесінде шығу тегі, діні, тілі, өмір салты жағынан қарағанда, қазақтар біртұтас халық болып табылады деген қорытынды шы­ғар­дық; сол себептен олардың бәріне бір­дей басқару жүйесінің керек екеніне көзі­міз жетті». Ал кірмелер мен жүздерге кірмейтін топтарға тоқталар болсақ, монографияда бірнеше топқа айрықша көңіл аударылды. Мысалы, түркі халықта­ры­на жатпайтын топтардың ішінде қа­зақ­тардың құрамындағы қалмақтарды айтуға болар еді. Қалмақтарға қатысты ақ­па­ратты қазақтың 1824 жылы жиналған дәстүрлі заңдарынан (обычное право) көреміз: Онда «Қазақтардың арасында жалшы болып жүрген қалмақтар өз иелеріне толықтай бағынады; иелері олардың кінәсі бар ма, жоқ па, бәрібір жазалауға құқылы, жалшы шағымданса да, оны ешкім тыңдамайды да; бірақ сол жалшыға бостандық берілсе, олар басқа қазақтар сияқты тең құқықтарға ие» деген жолдар бар, – дейді Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология инсти­тутының аға ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының кандидаты, доцент Болат Смағұлов.

Монографияда ХХ ғасырдың бас ке­­зінде қазақ жерінде тұрған орыстар­дың да бір бөлігінің ассимиляцияға ұшы­­рағаны айтылған. Мәселен, Әулие Ата уезінің Шу және Арғын болыста­рын­­да Шу өзенінің жағасына шамамен 1880-ші жылдары көшіп келген, ба­лық, аң аулаумен айналысқан орыс­тар­дың (Жетісу қазақтары, Әулие Ата қала­­сы­ның тұрғындары) бірнеше отбасы қа­за­қыланып кеткені дәйекпен келтіріледі.

ХХ ғасырдың 20 жылдарына дейін қазақтардың этникалық құрамында сарт­тардың бар болғаны да белгілі. Ақмола облысының мемлекеттік мұра­ға­тының қорында сақталатын деректерге сүйенген тарихшылар, 1926 жы­лы Ақмола облысында Сарт болысы болғанын алға тартады.

«Бұдан бұрын сарттар 1916 жылы Жетісуда да тұрған. Сол кездегі орыс құжат­тарында сарттар әлі де қа­зақ­тардан бөлек көрсетілсе де, олар балаларына қазақша есімдер қоятын. Сарт­тардың бір бөлігі «шала қазақ» деген топтың құ­рамына кіргені де мәлім. Мысалы, ХХ ғасырдың бас кезінде Се­мей облысының Өскемен уезінде ш­ала қазақтардың Ме­шіт деген елді меке­нінде саудамен айна­лысатын сарттар тұрды, ал содан кейін сарттардың Бө­кен мен Ахмирово сияқ­ты елді мекен­дері құрылды. Шығыс Қазақ­станнан басқа, сарттардың Жетісу жерінде де орналасқаны белгілі. Атап айтқанда, Алматыға (сол кезде Верный) жақын жерде XIX ғасырдың 60-жылдары Байсерке деген сарттар тұрған кент, ал 1904 жылы Закировское елді мекені құрылды. ХХ ғасырдың бас кезеңіне жататын дереккөздерге қарасақ, атал­ған екі елді мекеннің сарттары өзде­рін былай сипаттады: «Біз қа­зақша сөй­лейміз, қазақтар қалай, біз де солай шаруашылығымызды жүр­гіземіз, бірақ сарттардай сауда жасауды ұна­тамыз». Сонымен қатар көрсетілген ке­зеңде қазақ халқының құрамына қыр­ғыздардың бір бөлігі де кіргені баршаға мәлім», дейді Болат Смағұлов.

 Әлбетте, аталған монография қазақ халқының этникалық тарихын бастан- аяқ зерттеді деп айтуға болмас. Тарихшылар бұл бағыттағы ізденістер бұдан әрі де жалғаса беретінін жеткізді. Ал жарық көрген кітап көптеген ғылыми деректерді қамтуымен құнды.

 

АЛМАТЫ

 

Соңғы жаңалықтар

Су үнемдейтін қондырғы

Технология • Кеше