Жамбыл ауданы, Айша бибі ауылының маңында Айша бибінің кесенесі бар. Бұл жерге еліміздің төрт құбыласынан туристер толассыз келіп жатады. Аңызды естіп, ат басын бұрған шетелдіктер де жетерлік. Мәселен, біреулер аты ғасырлардан ғасырларға жалғасып келе жатқан махаббат иесінің рухына зиярат етуге келсе, енді бір келушілер оны шын мәнінде әулие санайды.
Ал ақиқатында Айша бибі кім болған? Тарихшылардың айтуы бойынша, ол шамамен ХІ-ХІІ ғасырларда өмір сүрген. Бір деректерде Айша ару Зеңгі бабаның қызы делінсе, енді бірде Сүлеймен Бақырғанидың қызы болғаны айтылады. Сондай-ақ оның әкесінің есімі Айғожа деген де деректер кездеседі. Бұл ретте Шерхан Мұртаза атындағы «Руханият және тарихтану» орталығы тарихтану бөлімінің меңгерушісі Асылжан Дулати өзі зерттеп жүрген деректерімен бөлісті. «Аңыздарда Айша бибіні орта ғасырда өмір сүрген дін ғұламасы Сүлеймен Бақырғанидың қызы дейді. Ол рас. Айша бибінің нағашы атасы Қарабура әулие саналады. Ал Қарабура дегеніміз Қарахан империясын билеген патшалардың бірі болған Қара Боғра хан екендігін ескеруіміз керек. Біздің тарихнамамызда ең алғаш ислам дінін мемлекеттік дін деп жариялап, түркілер арасында кеңінен насихаттаған да осы қарахандықтар», дейді ол. Асылжан Дулати Айша бибінің түп-тегі патша әулетінен шыққан деген ойды айтады. Өйткені, әкесі Хакім атаның түбі түркілік ақсүйек тұқымынан болғандығын алға тартады. «Әкесі Сүлеймен Бақырғани қайтыс болған соң, анасы әкесінің шәкірті болған Зеңгі атаға күйеуге шыққан, яғни Зеңгі ата өгей әкесі. Мұны Шоқан Уәлиханов та өзінің «Қашқар күнделігі» деген еңбегінде жазады. Онда «Әнбар ана Зеңгі атаның жұбайы, Зеңгі атаның ұстазы болған Хакім атаның жесірі. Эрхуббу бірінші күйеуінен туған ұлы, Әли-Асқар екінші күйеуінен» деген деректі алға тартады. Олай болса Айша бибінің бауыры бар болғаны ғой, ол – Эрхуббу. Бірақ бұл туралы деректер біздің қолымызда жоқ. Себебі, осы Айша бибі мен оның ата-анасына қатысты деректердің көбі Ташкент қаласындағы мемлекеттік архивте жатқанын айтуымыз керек. Және оның анасы Әнбар да, өгей әкесі Зеңгі ата да, әжесі Ұлықпатшаның мазарлары да Ташкент маңында», дейді Асылжан Дулати. Тарихта Айша бибінің басына кесене тұрғызған Қарахан екені айтылады. Бұл кесенеге қазақтың қолөнеріндегі әсем ою-өрнектер, түрлі әшекейлер салынған. Кесене қабырғалары күйдірілген сары балшықтан құйылған кірпішпен өрілген. Орта ғасырлардағы сәулет өнерінің мұндай теңдессіз үлгісі талайдың таңдайын қақтыратыны сөзсіз. Тарихи ескерткіште арабтың куфа әріптерімен бедерленген «Күз... бұлттар...жер ғажайып» деген сөз бар. Осы сөздің тылсымы да талайды терең ойға тартады. Бірақ, не себепті бұлай жазылғаны туралы деректерді де табу қиын.
Айша бибі тек көптің көкейінде көрікті ару қыз, қысқа ғұмыры күрмеуге келмес шерменде тағдыр иесі, сертіне адал жан ретінде қалып қойды. Ел Айша бибіні осылай таниды. Кезінде Головачевка деп аталатын ауылға кейіннен Айша бибі аты берілді. Сол келісті кесененің екі рет бұзылған тарихын бүгінде біреу білсе, біреу білмес. 1911 жылдан бастап мұнда Ресейдің Курск, Воронеж губернияларынан орыстар келіп қоныстана бастайды. 1941 жылы Ұлы Отан соғысы басталған кезде, сол кездегі Головачевка ауылының оңтүстік-батыс жағынан әскери аэродром салынады. Мұндағы ұшқыштардың көбі поляк ұлтынан құралған екен. Айша бибі кесенесінің алғашқы бұзылу тарихы туралы бізге ауыл тұрғыны Райымбек Мұсатаев әңгімелеп берді. Бұл күнде сексен бес жасқа келіп отырған ақсақал бұл оқиғаның алғаш рет соғыс жылдары болғанын айтты. «1942 жылы қыс қатты болыпты. Біз ол кезде баламыз. Содан солдаттар жатқан казармаларға пеш салып, казарманы жылыту керек болады. Пештің құрылысына керекті кірпішті алу үшін үш солдат келіп Айша бибі кесенесін бұзған. Мұны естіген ауылдағы елдің берекесі қашқан. Ауылда Тойшыбек деген ақсақал болды. Оның Махан деген баласы менімен бірге оқыды. Сол Тойшыбек бұл іске ашуланып, кесененің кірпішін алған әлгі солдаттарға тұра ұмтылыпты. Қолында балтасы болған екен», дейді ол.
Негізінен көпшіліктің ойынша, Айша бибі кесенесі әулиелі, киелі жер болып саналады. Жұртшылықтың ерте кезден қалыптасқан пікірі осындай. Соғыс өрті тұтанып, қарапайым халық қайғыдан қан жұтып отырғанда бұл оқиға тағы соққы болады. Бірақ, көп ұзамай кесенені бұзуға бұйрық берген командир ұшақпен ұшу-жаттығу кезінде қаза болады. «Оқиғаны көрген кісілер әлгі командир мінген ұшақтың аспанда жарылып, жерге өртеніп шашылып түскенін айтып отыратын. Біз бала күнімізде сол ұшақтан шашылған жездерді теріп алып, сақаға орап ойнайтынбыз. Айша бибі кесенесін бұзған үш солдаттың екеуі көп ұзамай қайтыс болады. Сол солдаттар кесененің оңтүстік жағына жерленіпті. Райымбек ақсақал ол қабірлерді білетін болып шықты.
Екінші оқиға 1963 жылы болған. Сол кезде Жамбыл қаласында оқып жүрген СПТУ-дың оқушылары осы ауылға қант қызылшасын қазуға келеді. Райымбек Мұсатаевтың айтуынша, олар ішімдік ішіп, ешбір себепсіз өздерімен-өздері ойнаған болып, кесененің қабырғасындағы әшекейлі, өрнекті кірпіштерді алып лақтырған. Соның салдарынан тарихи нысан бүлінген. «Қалған құрылысты сақтау үшін кесененің маңын сол кездегі Қазақ КСР үкіметінің қаулысымен төртбұрышты етіп әйнекпен қоршады. Бірақ ауа болмағандықтан топырақ пен кірпіштердің тез бұзылу процесі басталды. Сөйтіп, батыс жағындағы екі қанаты ғана ең алғашқы нұсқасында сақталып қалды. Кейіннен күрделі жөндеуден толығымен өтті. 2005 жылы Елбасының тікелей тапсырмасымен алғашқы қалпына қайта келтірілді», дейді ауыл ақсақалы. Міне, кешегі кер заманда Айша бибі кесенесінің толықтай бұзылып кету қаупі болған екен. Одан кейін де жұрт Ресейден келген тарихшылар кесененің қабірін қазып, топырағын алмақшы болғанын айтады. Сонда қазақтың біртуар ұлы, сол кездегі Қазақстан компартиясы орталық комитетінің хатшысы қызметін атқарып жүрген Өзбекәлі Жәнібеков бұл мәселеге қарсы болады. Тіпті, Жамбыл өңіріндегі жауапты басшыларға «Бір күрек те топырақ алдыртуға болмайтынын» айтып, тапсырма бергенін ел әлі күнге дейін айтады.
Айша бибі ел есінде мәңгілікке сақталып қалды. Талай ғасырдан бері ұлтымыздың ұлы құндылығы болып келе жатқан кесене бүгінде мемлекет қорғауында. Кезінде Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі де Айша бибі ауылына арнайы келіп, жұртшылықпен жүздескен болатын. Елбасының пәрменімен кесенеге толықтай жөндеу жұмыстары жүргізіліп, қалпына келтірілді. Қазіргі кезде сұлулықтың, адалдықтың, жастықтың символы болып мәңгі қалған Айша бибі арудың кесенесіне келушілер көп. «Негізі мұнда еліміздің бар қиырынан адамдар келеді. Әсіресе, Алматы, Түркістан өңірлерінен келушілер көп. Тіпті шетелдіктер де жиі келеді. Алайда қазіргі карантин жағдайына байланысты келушілер саны азайып қалды», дейді Айша бибі ауылы әкімі аппаратының бас маманы Дүйсеналы Ташметов. Бұдан кейінгі кезеңде де ұлттың осындай ұлы құндылықтарын баршаға таныту міндет. Тіпті, Айша ару мен қолбасшы Қарахан төңірегіндегі аңыздарды шиырлай бермей, олар туралы тың деректер табылып жатса, тіпті ғажап. Егер шын мәнінде Айша бибі туралы әлі ашылмаған мәліметтер Ташкент қаласында болса, Жамбыл өңірінің басшылығы еліміздегі білікті тарихшыларға сол жаққа барып, архив ақтаруға жағдай жасағаны дұрыс дер едік. Сонда дүниеге талай зерттеу еңбектері келеді деген ой бар. Себебі, жалпы Айша бибі болмысы, рухы әлі толық ашылмаған арал секілді. Сонау есте жоқ ескі замандардан бері келе жатқан Айша бибі бүгінгі ұрпақтың көзінде күрделі жұмбақ күйінде тұнып тұрғандай.
Жамбыл облысы,
Жамбыл ауданы,
Айша бибі ауылы
