БҰҰ назарында – қоршаған ортаға қамқорлық

Биологиялық алуандылықты сақтау мен тиімді пайдаланудың ұзақ мерзімді жоспары қажеттігін Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқы­­на арнаған Жолдауында атап өткен болатын. Жуыр­да әлемдік қауымдастық, оның ішінде Қа­зақстан БҰҰ-ның «Биоалуан­дылықты сақтаудың 10 жылдығы» бас­тамасын қо­ры­тындылады. Еліміз табиғи ресустарға аса бай десек, оның қатарында флораның 13 мыңнан, фаунаның 80 мыңнан астам түрлері тіркелген. Алайда жануарлар мен өсімдіктердің 670-тен астам түрі жойы­лып кетудің алдында тұр. Сарап­шылар «биоалуандылықтың» қата­рына жан­уар­лар мен өсімдіктер ғана емес, эко­жүйе, саңырауқұлақтар, микр­о­организм­дер, жәндіктер, тіпті жер­дегі алуан түрлі тір­шілік иелері де қосы­ла­тынын айтады. Ал сол ұлт­тық бай­лық­ты сақтап қалу мемлекеттер үшін маңызды.

БҰҰ бастамасын қолдай отырып, өт­кен он жылдықта Қазақстан Үкіметі орман­­дардың, таулардың, далалық жер­лер­дің, сулы-батпақты экожүйелердің алуан­дылықты сақтау бойынша бір­қатар заң­намалық бастама мен шараны ат­қарды. Биоалуандылықты сақ­тау мәсе­ле­лері аясында БҰҰ Даму бағ­дар­ла­масы (БҰҰ ДБ) көптеген жылдар бойы ел Үкіметінің сенімді серіктесі болып ке­леді. Жаһандық экологиялық қор­дың (ЖЭҚ) қаржылай қолдауымен, сон­дай-ақ Қазақстан Үкіметімен байланыс­ты гранттардың шеңберінде еліміздегі биоалуандылықты сақтау саласында 29 млн АҚШ долларына жуық 10 көлемді бастама жүзеге асты.

«Қазақстанда ерекше қорғалатын та­биғи аумақтар қатарының артқанын атап өткен жөн. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды құрудың себебі сиреп немесе жойылып кетудің алдында тұрған ортаның құлдырауы, ормандардың жойылуы, топырақ эрозиясы, өзен-көлдердің ластануы сияқты себеп-салдармен байланысты», дейді БҰҰ Даму бағдарламасы жобасының менеджері Талғат Кертешев.

Әлемдік тәжірибеде ерекше қорғала­тын табиғи аумақтар алуандылықты сақ­таудың АҚШ, Аустралия, еуропалық және өзге де елдер қолданатын ең тиімді тәсілі саналады. Ормандарды жоюды тоқтатып, барлық аумағын қайта қалпына келтірген алғашқы елдердің бірі – Коста-Рика Рес­публикасы. Бүгінде ел аумағының төрт­тен бір бөлігі әлем туристерінің назарын аударған тропикалық жануарлар мен өсім­діктердің мекеніне айналған.

Қазақстан Үкіметінің жоспарына сәй­­кес былтыр ерекше қорғалатын та­би­ғи аумақтарды 9,4 пайызға жеткізу көз­дел­ген. Салыстырмалы түрде алғанда бұл көрсеткіш 2010 жылы 0,59 пайызды құ­раған болатын. Т.Кертешевтың ай­туын­ша, 2010-2020 жылдар аралығында БҰҰ ДБ бастамасымен және қолдауымен елімізде 7 жаңа ерекше қорғалатын та­би­ғи аумақ құрылған. Қорғалжын, Ала­көл қо­рық­тарының, Ырғыз-Торғай та­би­ғи резер­ватының, «Алтын Емел» ұлт­тық пар­кі­нің аумағы кеңейтілді. Эко­жүйелерді сақ­таудағы маңызды қа­дам «Ақжайық», «Алтын-Дала», «Іле-Бал­қаш» табиғи резе­ваттарының, Шығыс Қазақ­стан облы­сындағы «Оңтүстік Алтай» қорықша­сының, «Бұйратау», «Тар­бағатай» және Жоңғар-Алатау ұлт­тық саябағының құры­луы болып отыр. Осы­лайша, БҰҰ ДБ жо­ба­­ла­рының аясында 2,1 млн гектардан астам кұнды табиғи экожүйелер ерекше қор­­ға­латын табиғи аумақтар дәрежесін алды.

БҰҰ ДБ жобалары шеңберінде дала­лық және шөл экожүйелерін сақтау мақ­сатында алғаш рет Қазақстанда қара­құй­рық пен сайғақтардың көші-қон жол­дарын қорғау бастамасы жүзеге асты. 2,98 млн га аумақта бірегей киіктер – сайғақтардың көші-қон жолдарын, сондай-ақ төлдеуге пайдаланылатын аймақтарын қамтуға мүмкіндік беретін «Қапшағай-Балқаш» және «Ыр­ғыз-Торғай-Жыланшық» эко­логиялық дәліздері құрылды. Далалық эко­жүйелерді сақтау жобасы аясында Қазақ­станның ЕҚТА жүйесіне жаңа ерек­ше қорғалатын табиғи аумақтар Орта­лық Қазақстанда­ғы «Алтын дала» МТР және «Бұйратау» МҰТП қосылды. Жо­баның нәтижесінде қанат­қақты ерекше қорғалатын табиғи аумақ­тардың мате­риалды-техникалық базасын нығайту, басқару-жоспарлау жұмыстары жүріп, қызметкерлер оқы­тылды. Жаңадан қорға­латын табиғи аумақ­тардың құрылуы бо­йынша қолға алынған шаралар дала жа­нуарларының түрлері мен санын сақ­тауға мүмкіндік берді.

«Еліміздің ұлттық парктері мен қо­рық­­тарының аумағында флораның ­5700-ден астам түрі көрсетілген, оның ішін­­де сирек кездесетін және эндемді өсім­діктердің 130 түрі, Қазақстанның «Қы­­зыл кітабына» енгізілген жануарлар­дың 130 түршесі бар. Кей бірегей түрлері әлем­дік игіліктер тізіміне кіреді. Ең ал­ды­мен, қар барысы, сайғақ, арқардың кей­­бір түршелері, ал өсімдіктерден – жа­­байы Сиверс алмасы, жауқазындар, ыл­­ғал сүйгіш шаған, жабысқақ немесе қара кандыағаш және тағы басқа ерекше қор­ғау­­ға мұқтаж», дейді БҰҰ ДБ ерекше қор­ға­латын табиғи аумақтарды басқару жүйе­сін жетілдіру жөніндегі сарапшысы Арай Белгібаева.

Көптеген түрі мемлекет қорғауын­да, бірақ қорғалмағандары да жетерлік, сон­дықтан ЕҚТА желісін дамыту және жаңа аумақтар қатарын кеңейту – еліміздің биоалуандылықты сақтаудың басты шарты болып отыр. ЕҚТА қызметін дұрыс ­жоспарлау ұзақ мерзімді тұтастай әрі іргелес аумақтың биоалуандылығын сақ­таудың негізі. ЕҚТА басқару жоспарларын әзір­леумен қатар, биоалуандылық пен тір­шілік ету орта­сының мониторингіне көп көңіл бөлінеді. Бұл экожүйелердің жай-кү­йін талдауға және түрлерді сақтау бо­йын­ша шаралар қабылдауға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар сарапшылар Ұлттық биоалуандылықтың экономикалық құн­ды­­лығын есепке алуды енгізудің маңыз­­дылығы туралы айтты. Бұл көрсет­кіш­терді шешімдер қабылдау және мем­ле­кет­тік деңгейдегі заңнама кезінде ес­керу қажет. Экожүйелік қызметтерді эко­номи­калық бағалау елдің екі ЕҚТА-да жүр­­гізілді. Мысалы, Қарқаралы ұлттық пар­кінің алты экожүйелік қызметінің құ­нын 2013 жылы сарапшылар 86 млн доллар­дан астамға бағалады.

2016 жылы Алматы облысындағы «Іле-Балқаш» табиғи резерватының кей­бір жануарлар түрлері, дәрілік шөптер, сексеуіл және басқа да экожүйелері ре­сурс­тарының құндылығына бағалау жүр­гізілді, оның жалпы құны шамамен 26 млн АҚШ долларын құрады, осылайша Іле-Балқаш табиғи резерватының құрылуы осы аумақтың құндылығын арттыруға ықпал етті. Биоалуандылықты баға­лау­ды енгізу табиғатты қорғауға ғана емес, қа­былданатын шешімдердің салдарын ескеруге және қандай да бір әрекеттен болатын залалды болжауға көмектеседі.

Қазақстанның ерекше қорғалатын аумақ­­тарының халық, бизнес және ұлт­тық экономика үшін құндылығы жоғары. Олар жеке табыс табуға және жұмыс орында­рын құруға, мемлекетке пайда әкелу­ге мүмкіндік береді, яғни биоалуанды­лық­ты экономиканың ма­ңызды құрамдас бөлігі болып саналады. Сондықтан табиғатты тиімді басқару үшін биоалуандылықты жоғалту факторларына қатысты шаралар қабылдау және оларды саясатпен, экономикалық ынталандырумен және қар­жылық шешімдермен байланыстыру қажет. Осылайша, 2013-2018 жылдары биоалуандылықты қаржыландыру бас­тамасы (БИОФИН) жобасын іске асыру барысында биоалуандылықты сақтау үрдістеріне ауқымды қаржылық талдау дайындалды, биоалуандылықты сақ­таудың қаржылық жоспары әзірленді, оған биоалуандылықты өтеу тетіктері, тұрақты орман шаруашылығын, балық аулауды, аң аулауды, органикалық ауыл шаруашылығын дамыту үшін салық­тық жеңілдіктер мен субсидиялар кіреді. Бұл тетіктер халықаралық деңгейде жаңа­­лық болмағанымен қазақстандық тәжі­рибеде алғаш рет қолданылуда. Қазақ­­станда биоалуандылықты қаржы­лан­дыру бастамасын іске асырудың екін­ші кезеңі 2019 жылдан бастап құ­қық­тық және әдіснамалық базаны құру, инс­ти­туционалдық және адами әле­ует­ті жақ­сарту, шешім қабылдайтын тұлға­лар­мен диалогтық платформаларды кеңейту бо­йынша жұмыс жүргізілуде.

Жалпы, «Биоалуандылықты сақтау­дың онжылдығы» шеңберінде БҰҰ ДБ жа­йылымдарды тұрақты басқару, суармалы егіншілік, орманды қалпына келтіру, тауарлы балық өсіруді дамыту және экотуризм саласында 40-қа жуық қанатқақты жоба іске асырылды.

Көптеген жылдар бойы БҰҰ ДБ Қа­зақ­­­стандағы биоалуандылықты сақ­тау және өңірлердің тұрақты дамуы шара­ла­рының бірі ретінде экологиялық ту­ризм­ді дамытуға да көп көңіл бөліп ке­леді. БҰҰ Даму бағдарламасын қол­дау дегеніміз – озық тәжірибелер мен жал­пы­ға танылған халықаралық стандарт­тарды ескере отырып экотуризмнің құ­қықтық негізін жетілдіруде экотуризмді сер­тификаттаудың ерікті жүйесін ен­гізу, басқару жоспарлары шеңберінде ұлт­тық парктерде экотуризмді жос­парлау мен басқаруды қамтамасыз ету, жер­гі­лікті қоғамдастықтардың әлеуе­тін қол­­­дау және дамыту, сондай-ақ турис­тік инфра­құрылымды дамытуға қол­дау көр­­сету. БҰҰ ДБ сарапшылары Қа­зақ­­­­­стан­мен тығыз әріптестікте ЕҚТА же­­лі­­­сін ке­ңейтуге, табиғатты қорғау қыз­­­меті саласын­да жаңа заңнамалық нор­­­­ма­­­лар жасауға, тау, дала, орман эко­жүйе­­­­лерін, су айдындарын жетілдіруді жал­­­ғас­тыруды көздейді. Сонымен бірге био­­­алуан­дылықты қаржы­ландырудың жаңа мүм­кіндіктерін енгізу, парниктік газ­ шы­ға­рындыларын азай­ту және кли­мат­тың өзгеруіне қарсы күрес мә­се­леле­рінде жәрдемдесуді жос­пар­лай­ды. Жаңа жобалар ең алдымен ауыл ша­руашы­лығын тұрақты дамы­туға, аг­рар­лық сек­тордың бәсекеге қабі­лет­тілігін арттыруға бағытталған.