Графика канондары живописьтің табиғатымен үндес екеніне қарамастан, ол түстер мен формалардың бүкіл колоритін бере алмайды, бірақ графика соның бәрінің ішінен ең негізгі компонент болып табылатын суретті таңдап алуымен ерекшеленеді. Өнертанушылар арасында «сараң графика» деп аталып кеткен саланың өзінде де Батуханды суреткерлік дәрежеге көтеріп тұрған табандылығы мен ізденгіштік қасиеті. Графиканы силуэт өнері ретінде қабылдасақ, дау жоқ, Батухан осы кәсіптің саңлағы деп айтуға болады.
Абай айтатындай, қиыннан қиыстыруды қажет ететін графика өнерінде Батухан ең алдымен перспективаны жақсы меңгергенімен көзге түсті. Ол сонымен бірге анатомияның барлық ньюанстарын терең зерттеген туындыгер. Дәл осы кез келген графикке таптыра бермейтін екі қасиетін оның ең танымал туындыларынан қалтқысыз танисыз. Түс пен колорит мүлдем қолданылмайтын өнерде сурет тең шешуші рөл атқаратынын шығармашылығының бастауында-ақ жыға түсінген Батухан – қазақ графикасындағы бірегей суретші.
Сараң графика деп айтатындай-ақ бар, бұл шектеулі өнер шектен тыс сентиментализмге баруға да мүмкіншілік бермейді. Экспрессивті көңіл күйді білдіру де өте қиын. Мұнда тек сызықтар мен ашық және қара дақтардың қатаң лаконизмі ғана адам характері мен оның ішкі дүниесін ашуға көмектесе алады. Ал бұл дегеніңіз суретшіден үлкен креативтік ойлау жүйесін талап етеді. Айтары жоқ, ой қорыта алмайтын суретшінің қара мен ақ түстердің кіршіксіз балансына қол жеткізуі тіпті мүмкін емес. Міне, Батухан дарындылығы сонда, ол осы аса дәлдікті қажет ететін арақатынастың апогейіне жету арқылы қазақ графикасында нәзіктікке құрылған кесек образдар жасай білді.
График-суретші монотонды қара дақтар мен қозғалысты, рельефті, тіпті образдық көріністі үлкен дәлдікпен жеткізуді әбден меңгерген. Графика өнерінде жазықтық пен сызық ерекше мәнге ие болатынын шығармашылығының әу басында көңіліне түйген шебер математикалық лаконизм мен силуэттің асқақ абстрактілігіне ерекше мән беретіні соншалық, туындылары арқылы адамның бойында аңғарымпаздықпен қырағылықты жетілдіруге ұмтылады. Графикалық жұмыстарында сызықтар мен дақтарды бір композицияда біріктірудің барлық құпияларына барынша терең бойлай білетін Батуханның шығармашылық парадигмасының өзіндік ерекшелігі мен мәні суретші әлеуетін толық аша түсуге көмектеседі.
Монументалдылық пен нәзіктіктің бейбіт қатар өмір сүруі өмірде өте сирек құбылыс екені айтпаса да түсінікті. Бұл құбылыстың қыр-сырын туындыларында толыққанды дәлелдеп берген суретші Батухан ұлттық мәдениетіміздегі кенже өнердің қарыштап дамуына зор үлес қосып келе жатқанымен қуантады. Әрине өзіне дейінгі М.Қисамединов, И.Исабаев, Е.Сидоркин және өзінің ұстазы Т.Ордабеков сияқты алдыңғы буын қылқалам шеберлерінен үйрене отырып, ол өзінің алабөтен жолын айқындап үлгерді. Батухан өз шығармашылығының тақырып ауқымдылығын дәл бедерлеумен қатар дара қолтаңбасымен де ерекшелене білді. Кең тынысты туындылары – соның айқын дәлелі.
Қазақстандық графика мектебінің заманауи мәселелерін жүрегімен сезіне білетін Батухан Бәйменнің есімі Қазақстанда ғана емес, шетелдерде де кеңінен танымал. Көрерменнің қиялын оятатын оның графикалық туындылары қазақ халқының тағдыры мен туған өлке тарихына арналған. Батухан Бәймен Шымкент педагогикалық институтының графика факультетін бітіргеннен кейін көп ұзамай өз туындыларын түрлі көрмелерде көрсете бастады, ал 1989 жылы КСРО Суретшілер одағының мүшесі атанып үлгерді. Бүгінге дейін Қазақстанның Мәдениет қайраткері Батухан Бәймен жүзге жуық республикалық және халықаралық көрмеге қатысты. Әсіресе Түркия, Ливан, Германия, Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан, Кипр елдерінде өткен көрмелері зор табысқа ие болды.
Қашауды барынша меңгерген ол өзінің алғашқы сериясының бірінде («Сурет салу сабағы») жарық пен көлеңке үйлесімділігін ағаш, керамика, металл, гипс фактурасында штрихпен жеткізді. Композиция құрастыру техникасын да жеріне жеткізіп меңгерген ол 80-жылдардың басында «Жастар» сериясында кескінді шеңберге бейнелеу арқылы композициялық шешімнің тұтастығына қол жеткізді. «Балалар ойыны» линогравюрасының кейіпкерлері ең қиын ракурсқа құрылғанымен көрерменнің есінде қалды. «Кітап оқып отырған қыз» туындысында суретші ерекше элемент қолданды, қыздың фонында қиялымен құрылған кітаптың сюжеті берілді. Қарулы шабандоздардың қара сұлбалары қақтығысқан шайқас осы туындының композициялық шешімін толықтыра түскен. Нәзік спиральмен берілген баспалдақ болашаққа ұмтылуды бейнелейді.
Оның көркем графикалық бейнелеу суреткері ретінде танылуы «Ауылым – алтын бесігім» атты топтамалық туындыларында адамзаттық жəне ұлттық дəстүрлер бірлігінің сақталуынан көрінді. Жаңа туындыны өзінің көркемдік ой елегінен өткізу арқылы рухани құндылықтарды айшықты көріністермен жазықтық бетінде шебер ұсына білуі, шығармашылық ойының нақты бейнелік сюжетпен сәтті берілуі суретшінің негізгі шығармашылық ұстанымын анықтады. Бұл Батуханның графика əлеміндегі идея, композиция, сюжет, орындаушылық шеберлік өлшемдерінің тұтастығынан құралатын көркемдік биіктікке көтерілуіне жол ашты.
80-жылдардың басында Батухан түске көңіл бөле бастады. 1982 жылы сомдаған «Шабыт» туындысында суретші қанық ашық түстерді пайдаланды, ашық қызыл және көгілдір түстерді батыл үйлестірді, бейнелеу сарындарын жеке штрихтармен және қара түстің сұлбасымен белгіледі. Осы жұмыс болмыс энергиясынан қуат алып тұр: қыз айқара ашылған есіктің табалдырығынан өзге бір қайнап жатқан әлемге шешуші қадам жасайды. Оның тұла бойындағы жаңалыққа деген құштарлық қарама-қайшы түстегі қуатты штрихтардың ырғағымен беріледі. Қыздың жастыққа тән асыр салып билеген сәті қоршаған кеңістікте ою-өрнекті жеке элементтерге арқа сүйеп жазылғанымен құнын түсірмей келеді.
Осы жұмыстан бастап суретші жалпы образдық жүйенің маңызды аспекті ретінде түсті пайдалануға жүгінді. Суретші эмоциялық көңіл күйді білдіретін түстерді таңдауда да ешқашан қателікке бой алдырған емес. Сол жылы ол образ сомдау тұрғысында сәндік көріністерді айқындау үшін түспен эксперимент жасай отырып, бірқатар түрлі-түсті линогравюралар жасады. «Қызыл жолақ» топтамасында адамдардың силуэтін сомдайтын пішін құраушы қуатты дақ ретінде қызыл түске ерекше ден қойды. Мұның өзі туындының динамикасын күшейтіп, шиеленісін ширатып, композицияның мажорлық интонация сезіміне жетуіне мүмкіндік берді.
«Шабыт» және «Шығыс» мөлтек ауданы» линогравюрасын мүлдем басқа бағытта жазған Батухан графика өнерінде өзіндік жаңа стилін қалыптастырды. Туынды жазықтығын бірінші және екінші планға бөле отырып, графикалық элементтерге айқын геометриялық контурлар жасау арқылы кеңістікті керемет аша білді. Ақ қағазда қызыл, көк және жасыл түстердің үйлесімді комбинацияларын батыл жасаған суретші қазақстандық графикаға осылайша жаңалық алып келді. «Қызыл жолақ» сериясында шашыраңқы ақ, қара және қою көк түстер фонында қызыл дақтың басымдылықпен қолданылуы туындының динамикалық тұрғыдан тың мазмұнға ие болуына жол ашты. Бұл сериядағы қанатты ат бейнесі мен ұрпақтар сабақтастығын бейнелейтін образдар суретшінің көркемдік шешімге жету мақсатында метафора мен символизмге деген ұмтылысын айқын аңғартты. Осылайша суретші шындықтың көркем образдағы шығармашылық көрінісін әдемі әспеттей алды.
Батухан шығармашылығында Абайдың поэзиясы елеулі орын алады. Көп қырлы графикалық жұмыстарында ақынның қазақ халқының өміріне арналған өлеңдерінің сюжеттері шеберлікпен қылқалам өнерінде қайталанды. «Абай өлеңдеріне» сериясында штрихпен бірге қара және ақ фонда қара дақ енгізу арқылы Батухан Бәймен композицияға белгілі бір мағыналық жүктеме беруі оның сырлы суреткер екенінен хабар береді.
Шыңғыс Айтматов шығармаларының сарыны бойынша жасаған станоктік гравюралар топтамасы оның графикада адам тіршілігінің күрделі коллизияларын терең ашуына алып келді. «Жанпида», «Ғасырдан да ұзақ күн», «Ақ кеме» романдарына жасаған туындылары оның адамзатты мазалап келе жатқан мәңгілік сұрақтарға жауап іздеуден қорықпайтынын аңғартты. Бұл жұмыстарда Батуханның дүниетанымының кеңдігін, көркемдік білімінің тереңдігін, шеберлік дағдыларының биіктігін байқамау мүмкін емес. Аталған шығармаларында қатаң ұстамды құрал болып табылатын штрихтар мен ақ-қара түсті пайдалану әдеби туындылардың маңызды тұстарының қуатты квинтэссенциясын көркем-пластикалық образдармен беруге ұласты. Ш.Айтматовтың шығармашылығымен байланысты жұмыстарда суретші қара шаңырақпен байланысты стилистикадан бойын аулақ салады. Мұнда декоративизм мен жасампаз интонацияларға суретші саналы түрде бармайды. Туындыда Шыңғыс Айтматов шығармашылығының ішкі арқауы ғана емес, сонымен бірге жалпы адам тұрмыс-тіршілігінің терең табиғи-философиялық мотивациясын құрайтын өмірлік коллизиялардың драмалық маңызы алдыңғы планға шығарылды. Мұны Батухан Бәймен суретші ретінде де, адам ретінде де өзінің айтматовтық топтамаларында терең сезіне білді. Суретші образдарды еркін және сенімді түрде кескі аспабымен сомдаған. Осылайша линогравюраның көркем-бейнелеу партитурасының сыйқырлы күшімен жазушы пайымы өмірге тың күш-қуатпен оралды.
Суретшінің «Аңдар мәтіні», «Ұлы дала», «Көшпенділер», «Түркілер» және «Көшпенділер ойыны» атты графикалық топтамалары əлемдік жəне ұлттық салт-дəстүр құндылықтарын бейнелеуге бағытталуымен ерекшеленді. Бұл композицияларда ұлттық дəстүрдің кесек образдарының сомдалуы, сахналық көрініс түріндегі табиғат пен қоғам құбылыстарының шынайы бейнеленуі суретші шеберлігін жаңа сатыға көтерді.
Линогравюра техникасын жетік меңгергендіктен көркем бейнелеудің, стильдің, композициялық техниканың, сызық пен штрихтың түсін, сипаты мен пластикасының сан түрлі жолын таба білетін Батухан Бәйменнің терең ойға құрылған графикалық жұмыстары көрерменді туған өлкесінің тарихы, қазақ халқының тағдыры, оның мәдени дәстүрлерін сақтау проблемаларына бейжай қалдырмайды. Бұл – өз идеяларының көркемдік тұрғыда шешімін табу мақсатында символизм, аллегория, метафора және гротеск техникасын жиі қолданатын Батуханның басты жетістігі.
1987 жылы ол Желтоқсан тақырыбын ашып көрсететін бірнеше литография сомдады. «Желтоқсан» туындысы өзінің ықшамдылығына, көркем мәнерлеу құралының жинақылығына орай өзіндік эмоциялық күйі жағынан ерекше драмалық сипатқа ие болды. Ал «Мазасыз ұйқы» топтамасы пластикалық шешімі жағынан осы жұмысты жалғастыра түседі. Ең бастысы, мұнда литографияның мәнерлі мүмкіндіктері толық пайдаланылды.
Соңғы жылдары суретші тарихи бағытта бірнеше топтаманы орындады. Біріншісі – «Түркілер» топтамасы, бұған «Ашина», «Оғыз-Қаған», «Орхон», «Ұмай-ана» жұмыстары кірді. Екіншісі – триптихқа жақын форматта әзірленген «Ұлы дала» топтамасы («Алтын Орда, «Көкбөрі», «Ақтабан шұбырынды»). Үшінші топтама «Көшпенділер» деп аталады. Аталмыш жоба «Аңшылық», «Жаңа жер», «Доңғалақ» туындыларынан тұрады. Осы ақ-қара линогравюралар көркем-пластикалық шешімін тапқаны өз алдына, сонымен қатар синкреттік сипаттағы жаңа авторлық әдіспен біріккені суретшінің сәтті қадамы.
График осы қағидаларды ұстана отырып «Көшпенділер ойыны» тақырыбында жұмыстардың жаңа топтамасын ұсынды. Топтама 7 жұмыстан тұрады: «Теңге алу», «Қыз қуу», «Көкпар», «Аударыспақ», «Бәйге», «Бүркітші», «Жамбы ату». Бұл серия да Батухан Бәйменнің ізденімпаз суретшілік ерекшелігін аша түсті. Осы жұмыстарда ол дүниетанымдық ұстанымының өзіндік бір кілтін тапқандай әсер қалдырады. Мұнда экспериментке жүгінген суретшінің шығармашылық портфолиосында орын алған абстрактылықты, затсыз композициялардағы пластикалық-көркем идеялардың түрлі жолдарын табуға ұмтылыс байқалады. Дәл осы тұста оның көркемдік тұрғыдан ойлай білетіндігін және реалистік сарындағы уақыттың өзгермелі ырғақтарын символдық, таңбалық образдарда сезіне алатындығын білуге болады.
Жеті композициядан тұратын ең үлкен сериялардың бірі – «Ескендір қорғаны». Бұл туындыны Батухан Бәймен Әлішер Науаидың осы аттас поэмасының әсерімен жасаған. Мұнда суретші ежелгі грек мүсіндері мен суреттерінің стилін еске түсіретін қара фонда ақ дақпен сурет салу стилін қолданған. Гротесктік графикалық стильді суретші «Тұйық» триптихі үшін дәл таңдады. Философиялық тұжырымдамасы мен композициялық шешімі жағынан күрделі «Жолда» сериясында ол шумерлер мен майялар арасындағы ежелгі өркениеттердің пайда болуынан қазіргі заманға дейінгі адамзаттың жолын қарастырады. Табиғи апаттар мен ғарыштық апаттар біздің өркениетімізді жоюға қауіп төндіреді, бірақ жас ұрпақ үшін жаңа планеталарға жол ашық екенін көрсетеді. Осы серияның әр туындысында қара шеңбер жасырынған ғарыш объектілерін білдіру арқылы суретші бұл біз әлемде жалғыз емес екенімізді сезіндіргісі келеді.
Бір анығы, Батухан Әбдікерімұлы Бәймен– линогравюра техникасының көркемдік мүмкіндігінде шек жоқ екенін бүгінгі күні толық және түпкілікті дәлелдеп шыққан сақа суретші. Туындылары гуманистік құштарлыққа, туған жерге, сүйіспеншілікке және халқының болашағына деген сенімге негізделген суретшінің шығармашылық қайнары әлі сарқылған жоқ. Техникалық жағынан күрделі өнер жанры болып табылатын графика саласында танылған суретші-графиктің алдағы уақытта да өз көрерменін қуанта беретініне күмән жоқ.
Шархан ҚАЗЫҒҰЛ
