Бұл өзекті мәселе бұдан бұрын да көтерілген еді. Алайда түйіні шешілмей, күрмеуі көп болып, орта жолда аяғына дейін жеткізілмей қалған-ды. Енді, міне, сабақты ине сәтімен болған уақыт та келіп жетті.
Солақай саясаттың құрығына ілініп, қаза тапқан азаматтардың есімдерін ақтап алу иманды, сауапты, ізгілікті іс деп білемін. Біріншіден, қилы кезең, тар жол, тайғақ кешуде шейіт болғандарды ақтау – аруақ алдындағы азаматтық борышымыз. Екіншіден, көзі тірі ұрпақ алдындағы міндетіміз. Үшіншіден, болашақты гуманистік, имандылық қадамға бағыттауға кең мүмкіндік берер қадамымыз.
Тарихшылар мен саясаттанушылардың пайымдауынша, 1937-1938 жылдары 100 мыңнан аса адам қуғын-сүргінге ұшырады. Соның 25 мыңы атылды. Оққа ұшқандардың дені қазақтың бетке ұстар, көш бастаушы, ағартушы, ұлттың көсемі болуға лайық Алаштың арда ұлдары еді.
Сонымен қатар елімізде сол зұлмат жылдары болған 370-тен аса бұқаралық көтеріліс пен қарсылық шарасы да әділ бағасын алған жоқ. Бұл қан-жосамен басылған оқиғалар туралы деректер тәуелсіздікке дейін өте құпия сақталды.
Айталық, Семейдің Абыралысындағы, Қызылорданың Қарақұмындағы, Түркістанның Созағындағы және Маңғыстаудағы Адай көтерілістері әділдікті талап еткен халық наразылығы болатын.
Адай көтерілісі туралы жазылған еңбектерде Маңғыстаудағы қуғын-сүргіннің екінші кезеңі тарихта «Тобанияз ісі» атымен қалды. 1929 жылы Тобанияз Әлниязұлы тұтқынға алынды. Онымен бірге «Байлардың, саудагерлердің, патша өкіметінің бұрынғы Адай округі Кеңес қызметкерлерінің контрреволюциялық ұйымы» деген қылмыстық іске қатысушылар деп 70 адамды тұтқындайды.
ОГПУ «үштігі» Тобанияз Әлниязов бастаған 21 адамды атуға, қалғандарын 3 жылдан 10 жылға дейін түрмеге қамауға шешім шығарған. Сөйтіп, елдің сүт бетіндегі қаймағы, ел басшылары ойдан шығарылып, қолдан құрастырылған «тергеу ісінің» құрбандары болды.
Адай көтерілісі бойынша (1931 жыл) жауапқа 740 адам тартылып, оның 559-ы тұтқынға алынды. Маңғыстау даласындағы жазалау мұнымен де біткен жоқ. 1938 жылы 4 шілде күні таң атпай шырт ұйқыда жатқан 54 ер-азаматты киіз үйге қамап, ас-сусыз, отбасыларына түсініктеме бермей, келесі күні таң ата Форт-Александровск түрмесіне жеткізеді. Олар Ресейге жер аударылып, 54 қазақтың 38-і атылған (Э.Абланова «Маң даладағы қуғын-сүргін»).
Ел басына төнген зобалаң Маңғыстау топырағындағы атақты дін иелерін де айналып өткен жоқ. «Дін – апиын» деген қағиданы ұстанған коммунистік режім елге сыйлы, қадірлі тұлғалардың да соңына шам алып түсті. Төтеннен келіп қолына кісен салды, итжеккенге айдады, түрмеге қамады, атты. Басына қара бұлт үйірілгенін сезгендер жан сауғалап тым-тырақай көрші елдерге қашты. Қарақалпақ, Түрікмен, тіпті Иран, Ауған асып кеткендері де жетерлік. Солардың арасында зиялы тұлғаның бірі Оразмағанбет Тұрмағанбетұлы да бар еді. Ол да 30-шы жылдары Иранды бетке алмақ болады. Алайда қолы да, құрығы да ұзын Кеңес өкіметі оны қолға түсіріп, одан Ашхабаттың абақтысынан бір-ақ шығарады. Кейін ұзақ тергеу мен жазалаудың соңы өмірін қиып кетті.
Маңғыстаудың тағы бір қадірменді азаматы, белгілі тұлғасы Сарымерген би де ой-шұқыры беймәлім, мүлде ат ізін салып көрмеген Түрікменнің Қазанжық елді мекеніне қоныс аударып, өзі де, әйелі де бақилыққа аттанады. Бүгінгі таңда Сарымерген бидің ұрпақтары бабасының зиратын таба алмай шарқ ұруда.
Ер тоқымы бауырына түскен, кежегесі кері тартқан тар заманда Сенек ауылындағы сәулет өнерінің айшықты үлгісі саналған, ақ тастан қашалып қолдан салынған «Ақ отау» ғимараты ұзақ жылдар шәкірт тәрбиелеген білім ордасы еді. Осы «Ақ отауға» молда, ишандарды қудалап әкеліп қамап, ас-су татырмай аш-құрсақ ұстап, басқа қаладағы түрмелерге жөнелтіп отырған. Міне, киелі Маңғыстау жері осындай шектен шыққан жауыздықтың куәсі болған.
Осындай замана запыраны – қуғын-сүргін қазақты баудай түсірді, мәйегін отап кетті. Бірақ ұлтымыз түп-тұқиянымен жойылып кетпеді. Уақыт өте келе етек-жеңін жиды, іргелі де азат ел атанды.
«Адамды аздырмайтын – үміт» дейді дана халқымыз. Ендеше, мемлекеттік комиссия жұмысынан халқымыздың күтер үміті көп. Адамзаттың гуманизмі мен ізгілігі үшін қажет шаруа. Жаныңды қуырып, жүрегіңді паршалайтын тарихтағы саяси қателіктің запыранын кешкен қуғын-сүргін құрбандарын толықтай ақтау – бізге үлкен міндет әрі жауапкершілік.
Осыған орай, Мемлекеттік комиссияға Қазақстанға байланысты саяси қуғын-сүргінді, «Қазақстандағы кіші қазан» бағдарламасын күштеп жүргізуді, «Алаш» партиясы және Алаш қозғалысы мүшелерін, басқа да еліміздің бостандығы үшін күрескен тұлғаларды қуғындау, аяусыз жазалау жайттарын зерттеу ұсынылып отыр.
Мемлекеттік комиссия атқаратын жұмыстардың әдістемесін, т.б. құжаттарды дайындалып, осы комиссия мүшелеріне және облыстар мен қалалар әкімдіктеріне жіберілді.
2020 жылдың желтоқсан айында Маңғыстау облысы әкімінің шешімімен облыстық комиссия құрылып, жұмысқа кірісті. Оның алғашқы отырысына қатысып, алдағы атқарылар шаруалардың басым бағыттарымен таныстым. Ш.Есенов атындағы университет ғалымдарымен, облыстық архив қызметкерлерімен, Қарақия ауданы, Жаңаөзен қаласы, т.б. ұжымдар өкілдерімен пікір алысып, жұмысымыздың негізгі бағыт-бағдарын пысықтадық. Облыстық комиссия мүшелерінің ізгі бастамаларына 2010 жылы саяси ғылымдар докторы Қырымбек Көшербаевтың басшылығымен жарық көрген «Адай көтерілісі» атты қос томдық кітаптың да көмегі болады деген ойдамын.
Қасіретті жылдардың құрбандарын ақтау жолында комиссия түскен пікірлерді ескеріп, іске кірісіп те кетті. Мәселен, Маңғыстау облысының өкіл имамы Әнуар Ізімұлы қудаланған дін иелері, сотталған, жер аударылған дін қайраткерлері, жабылған және құлатылған мешіттер туралы мәліметтер дайындауға кіріссе, облыстық комиссия мүшесі Алқажан Еділханов бастаған топ Түрікмен және Қарақалпақ елдеріне, т.б. өлкелерге қудаланып, қоныс аударуға мәжбүр болған маңғыстаулықтар жөнінде материалдар жинақтаумен айналысып жатыр. Алда атқарылар шаруа жеткілікті. Комиссия тарихтағы ақтаңдақты әлі-ақ екшеп, таразылап, әділ бағасын берері даусыз.
Өмірзақ ОЗҒАНБАЕВ,
профессор,
тарих ғылымдарының докторы,
мемлекеттік комиссияның мүшесі
