М.Қозыбаев атындағы Солтүстік Қазақстан университеті де осы үдерісті жалғастырып «Алаш көсемі – Әлихан Бөкейхан» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция өткізді. Оған белгілі алаштанушы ғалымдар, архив қызметкерлері, жазушылар мен журналистер қатысты. Дәстүрлі құттықтаулар айтылғаннан кейін конференцияның модераторы, тарих ғылымдарының докторы Ақмарал Ыбыраева алғашқы сөзді профессор Зарқын Тайшыбайға берді. «Ә.Бөкейханның орындалған арманы» атты баяндама жасаған ол сөзінің басында-ақ ойының тұжырымын айтып, «оның орындалған арманы сол – Қазақстанның өз тәуелсіздігін алғаны» деді. Одан әрі ғалым 1905 жылғы «Қарқаралы петициясы» туралы әңгімеледі. Оның авторлары Әлихан бастаған қазақтың бес арысы екендігін айта келіп, бұл құжатты өзі бірінші болып, алғаш рет 1972 жылы жариялағанын жеткізді. Сонымен бірге бұл құжат патшаға қазақ халқының жергілікті шенеуніктердің теңгермеушілік жасап отырғанына байланысты шағымы екендігі айтылды.
Тарих және этнология институтының директоры, профессор Зиябек Қабылдинов Әлекеңнің қазақ халқының тарихын жазуға қомақты үлес қосқаны туралы айтты. «Орыс-Сібір географиялық қоғамының» белсенді мүшесі болып жүрген жылдарында осы қоғамның баспасөз өнімдері арқылы ол қазақ тарихына қатысты көптеген мағлұматтар жариялап отырған екен. «Тарихын ұмытқан елдің басына болашақта қандай күн туатыны белгісіз» деген сияқты идеяларды газет бетінде жариялап отырған. Сонымен бірге Әлихан Бөкейхан Қазақ даласының шекарасы Омбы облысынан әрі Тары қаласының маңында болғанын, 1752 жылғы патша шенеуніктері жүргізген «Новоишимская линия» атты шекаралық белдеу Қазақ даласының аумағына 250-300 верст кіріп кеткенін орыс географиялық баспасөзінде жариялаған екен.
Солтүстік Қазақстан университетінде бірнеше жыл қызмет атқарған Түркияның Костаману университетінің профессоры Орхан Сөйлемес Әлиханның өз елінде әлі күнге тиісті дәрежеде танымал емес екеніне өкінішін білдірді. Ол туралы алғаш рет түрік халқына айтқан Хасен Өралтай ағамыз екен. Әлекең туралы Түркияда жариялаған еңбегінде ол Бөкейханды «Алаш күресінің ұраны» деп сипаттаған екен.
Әлиханды түбегейлі зерттеп, бірнеше еңбек жазған ғалым Сұлтан-Хан Аққұлұлының баяндамасында қалың оқырманға беймәлім көптеген тың дерек айтылды. Соның ішінде Сұлтекең Әлиханның тегіне «ов» жұрнағының қосылғанына қарсы екенін қадап тұрып айтты. Өйткені Әлекеңнің өзі де оны қоспай жазады екен. Сонымен қатар ол 1916 жылғы атақты «Маусым жарлығына» байланысты майданның қара жұмыстарына алынған 19 бен 31 жас аралығындағы майданның алдыңғы шебіндегі қазақ жастарына өз еркімен сұранып барып, Әлиханның көмек ұйымдастырғанына тоқталды. Ал 1917 жылдың «Ақпан революциясы» болып, патша тақтан құлағанда Қазақ даласын алғашқы болып құлағдар етіп, Минскіден қазақтың белгілі азаматтарына сүйінші жеделхатын соққан Әлихан екендігі айтылды. С.Аққұлұлының баяндамасындағы тағы бір жаңалық, оның Орынбордың қазақ халқының алғашқы астанасы емес деген пікірі болды. «Орынбор – қызыл өкіметтің белгілеген астанасы, ал қазақтың бергі тарихындағы алғашқы астанасы Алашорда өкіметі белгілеген «Алаш қаласы», яғни «Жаңа Семей», деді ол. Тыңдармандарға оның Әлихан Бөкейханның ұлттық Алаш автономиясының төрағасы болып баламалы негізде, төрт кандидаттың ішінен ең көп дауыс жинап, демократиялық жолмен сайланғаны да қызғылықты дерек болды. Сонымен бірге ғалым Әлекеңнің журналистік еңбектеріне де кеңінен тоқталып, оны қазақтың ең алғашқы кәсіби журналисі деп атаудың артық еместігін айтты. Ә.Бөкейхан қазақ газеттеріне дейін орыс географиялық қоғамының басылымдарында, «Степной край» және т.б. газеттерге өте жиі мақалалар жариялап тұрған.
Еуразия гуманитарлық институтының профессоры Қадыр Ахметов Әлихан Бөкейханның ағартушылық еңбектері туралы көп толғады. «Оның ағартушылық істерінің негізінде ұлттық идея жатты», деді ғалым. Әлекеңнің барлық қазақ оқулықтарының шығуына, әріптестері Мағжан, Жүсіпбек, Ахаң, Жақаңдардың осы іспен терең шұғылдануына мұрындық болғандығы айтылды. Қазақ оқу орындарының, соның ішіндегі Орынбордағы, Ташкенттегі жоғары оқу орындарының ашылуына да Әлекең белсене атсалысқандығы жеткізілді. Әлекең «қазақ жем болудан декретпен емес, мәдениетін көтеру арқылы ғана құтылады», деген екен.
Е.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінен қатысқан ғалым Ермек Балташұлы Әлекеңнің туып-өскен ортасы, ата-бабасы мен туыстары туралы көптеген мағлұматтарды ортаға салды. Ал Солтүстік Қазақстан облыстық архивінің директоры, тарихшы Сәуле Мәлікова Әлиханның және басқа да Алаш белсенділерінің еліміздің терістігінде жасаған іс-әрекеттері туралы архив деректерін алға тартты.
Жалпы, ғылыми-практикалық конференция өте жоғары деңгейде өтіп, тыңдармандарға көптеген деректерді таныстырды. Оның материалдары алдағы уақытта жеке жинақ болып шығарылмақшы.
ПЕТРОПАВЛ
