Сурет «Егемен Қазақстанның» архивінен алынды
Құс қанаты талатын Ұлы дала жайлы әңгіме қаузай қалсаң, мақтанғың-ақ келіп тұрады. Мақтанам деп мақтанбайсың ғой, көңілде бүрлеген алау сезім жаныңды балқытып, алып ойлардың құшағына құлатады. «Бұл енді бұрынғыдай жас мемлекет емес, бұғанасы қатқан, буыны бекіген жасампаз мемлекет». Ішімде бір дауыс осылай күбірлейді. Қателіктерінен сабақ алған, келешекке деген мақсат-мұраты айқын, саяси аренада өзіндік орны бар, қолтаңбасы қалыптасқан Қазақстан. Бұл – азаттықтың алып Отаны.
Бір сәт өткенге тарих дүрбісімен көз салып, уақыт шеңберінен айналып өтіңізші. Сөйтіңіз де, бабалар терін төккен, әр қадамында алақанының ізі бар тарам-тарам темір жолмен сапарға шығыңыз. Не деген кеңдік! Жап-жазық дала рельс әнін айтады, күн-түн жүрсең таусылар еместей шексіз көрінеді. Барар жеріңе ұзақ сапар шегуге болады.
Ұшақпен көкте самғаңыз. Қалықтаған қанат астында қарлы шыңдар асқақтайды, ұзын өзендер ирелеңдейді, құланды құмдар жап-жасыл егін алқабымен алмасып, тағы да көкжиекпен астасып алыстай береді. Иә, осынша байтақ әрі бай өз мемлекетің болғаны неткен бақыт! Жүрегіңе шаттық орнайды.
Өткен жылдар өзгелер үшін шамалы кезең болса да, ұрпақтарымыз ауыз толтырып айта жүрер істер аз болған жоқ. Жағдай ауыр болса да беліміз бүгілмеді. Шыдадық, шынықтық, есімізді жинап, санамыз өсті. Кешегі күндегідей емес, біз бүгін басқамыз, біз кешегіден көп күштіміз. Осының бәрі біздің халқымыздың қолы жеткен жетістік. Тұңғыш Президент – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың сарабдал саясатының дұрыс бағытта болғанының айқын дәлелі.
Міне, бүгінде Қазақстан әлем айдынына тең құқықты тәуелсіз мемлекет болып қосылды. Енді сол әлемдік деңгей, дүниежүзілік талап тұрғысынан қарағанда біздің алатын орнымыз хал-жағдайымыз қандай екенін әрдайым бағдарлап-шамалап отыруымыз керек. Бұрын бәрін Кеңес Одағының көлем деңгейімен салыстырып, өлшейтін едік. Ендігі есеп әлемдік шеңберде жазылуы тиіс. Өйткені біз тәуелсіз мемлекетпіз. Біздің өз емле-ережеміз, тарихи толғамымыз, ғаламат ғұрпымыз бар.
Тәуелсіз мемлекет боларымыздың алдында ғана, социализм дәуірінде – өз ұлтымыздың, мемлекетіміздің тарихынан гөрі орыс, Батыс Еуропа, әлем тарихын, өкінішке қарай, мәртебелеп оқыдық. Ондағы керітартпа түсініктерді әлі де үлкен буын ұмыта қойған жоқ, санасында қатталып қалды. Әйтсе де бүгінде өз мәдениетіміз бен салт-дәстүрімізді сабақтастыра отырып, өзгенің өмір қағидасын оқып, терең зерттеп, көбірек жүйелі түрде білгеннің еш зияны жоқтай. Неге десеңіз, әлемдік өркениетке мейлінше бойлауға бейімделуден ұтпасақ, ұтылмаймыз. Мәселе, кезінде қазақ ұлтының рухани құндылықтарын, тарихын, мәдениетін әлемдік дәрежеге жеткізе алмағандығымыздан өзгенің қазанына жаутаңдауға тура келді. Оның да басты себебі – өзіміздің дербес мемлекетіміз болмағандығында еді. Енді бәрі басқа.
Шынында, әлемге танылу, әлемдік деңгейге шығу – қиын да ұзақ жол. Біз бүгінде Қазақстан БҰҰ-ға мүше болғанын, жүздеген елдің танығанын мақтанышпен айтамыз. Ол деген тәуелсіз жаңа мемлекет пайда болғанда табиғи түрде атқарылатын дипломатиялық жоралғылар. Расымен Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың халықаралық аренаға көтеріп, қозғап жүрген мәселелерін әлем таныды. Сол арқылы еліміздің еңсесі көтерілді. Әрине оның бәрі саяси тұрғыда. Ал біз күллі дүние кеңістігінде руханиятымыз қай деңгейде екенін анықтап алғанымыз жөн. Әлем біздің мәдениетіміз бен өнерімізден қаншалықты хабардар. Тәуелсіздікке табан тірегелі өркениетіміз қанша сатыға көтерілді. Осындай сауалдар әлі де мазалайды. Біз бүгін тәуелсіздіктің нәтижесінде есімі елге танылып, қайта биікке көтерілген ұлт алыптарын еске алсақ дейміз.
Әдетте кез келген ұлт әлемдік деңгейге рухани-ой еңбектерімен, көркем шығармаларымен танылады ғой. Ал біз осы рухани дүние жайын айтқанда сонау Әл-Фарабиді, Ахмет Ясауиді, Жүсіп Баласағұнды, Қадырғали Жалайырды, Мұхаммед Хайдар Дулатиды әлемдік алыптардың қатарына қысылмай қосамыз. Содан келе бас ақынымыз, ақылшымыз ұлы Абайды аузымызға аламыз. Өзінің ой тереңдігі, сенім шынайлығы, ғибрат-ұлағаты жағынан адамзаттың ұлы ойшылдарының қайсысымен болса да тең түседі.
Шынайы асылдарымызды шетелдіктер, сырт көздер де бірден таниды. АҚШ-тың Колумбия университетінің ғалымдары 1967 жылы Нью-Йорк пен Лондонның біріккен баспасында «Орта Азия орыс патшасы билеген ғасырда» деген кітап шығарған екен. Онда Шоқан Уәлихановтың, Абай Құнанбаевтың, Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық, ойшылдық еңбектерін талдап жоғары бағалаған. Содан олардың ізбасарлары, Алаш арыстары Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов туралы жазады.
Соғыс уағында жауынгерлерге отты жырымен дем берген, жүз жасаған жыр жампозы Жамбыл Жабаевты дүниежүзілік құбылыс деп атасақ артық айтпағанымыз болар. Одан әрі де жалындап һәм лапылдаған өршіл Махамбетті өз дәуіріне сыймаған алыптардың қатарына жатқызуға болады. Ел болып сөйлеген халықтың көкейіндегі ойды өлеңге түсірген Шәкәрімді, Мағжан Жұмабаевты, Сұлтанмахмұт Торайғыровты дүниежүзілік денгейдегі қаламгерлер десек тіпті де қателеспеспіз. Бұған Сәкен Сейфуллиннің, Ілияс Жансүгіровтің, Сәбит Мұқановтың даңқты поэмаларын, Бейімбет Майлин мен Ғабит Мүсіреповтің прозасын, Қасым Аманжолов пен Мұқағали Мақатаевтың ойлы өлеңдерін қоссақ, осымен-ақ қазақ әдебиеті әлемнің әдеби сөресінен өз орнын ойып тұрып алары даусыз.
Дәл бүгінге дейін ресми түрде әлемдік әдебиеттің таңдаулы туындылары қосылған «Бүкіл дүниежүзілік әдебиет» кітапханасына бірден екі том болып кірген ұлы Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясы ғана. Ал әлем халықтарының рухани байлығына қазақтың ғажайып ерлік дастандары, ертегілері қосылатынын айтпаса да белгілі. Бүгінде жазушыларымыздың ішінде шет тіліне көп аударылған Әбдіжәміл Нүрпейісов, Әнуар Әлімжанов, Әбіш Кекілбаев шығармалары әлемдік қорға алтын әріппен кіргені анық.
Шындығында басқа халықтардың алдында мақтана айтар бір ұлан-ғайыр мұрамыз бар. Ол қазақтың халық әндері мен күйлері. Әлемдік музыка энциклопедиясына ұлы Қорқыттың, Құрманғазының, Дәулеткерейдің, Тәттімбеттің, Динаның, Ықыластың, Сүгірдің ғажайып күйлерін толығынан кіргізуге болады. Бүгінде сол алыптарымызды әлем халқы әлі күнге білмейтін болса, оларды таныта алмай жүрген кінә өзімізден. Біржанның, Ақанның, Мәдидің, Сегіз серінің әндерін ағылшын тіліне аударып орындаса, қанша жұрт таңғалар еді. Мұқан Төлебаевтың сан сырлы әуенге толы – «Біржан-Сара», Ахмет Жұбанов пен Латиф Хамидидің «Абай» опералары ұлт үшін үлкен қазына. Сыдық Мұхамеджанов пен Шәмші Қалдаяқовтың тамаша туындылары, Еркеғали Рахмадиев пен Ғазиза Жұбанованың симфониялық шығармалары ұлт өнерінің биік белестері.
Олардан кейін елти тыңдайтын күміс көмей әншілеріміз, ес тандырар сазгерлеріміз, мың бұралған бишілеріміз бар екені әлемге мәшһүр. Өткен ғасырдың 20-жылдары халықаралық конкурста топ жарып, Парижді бағындырған Әміре Қашаубаевты, талай ел тамсана тыңдаған Күләш Байсейітованы, биімен талайды тәнті еткен Шара Жиенқұлованы кезінде көбі ести де көре алмады. Ал егер көріп, білсе бүкіл әлем басқаша бағалар еді. Солардың ізін жалғаған қазақтың бағына туған Димаш Құдайберген арқылы жұрт қазақ өнерін енді-енді көріп біліп жатыр.
Одан кейін бізде әлем тарихында үлкен мән-маңызға ие, бағасы қымбат ежелгі ескерткіштер жетерлік. Қожа Ахмет Ясауи, Арыстанбаб, Айша бибі кесенелері, әйгілі Отырар қаласының орны, Ұлытаудағы Жошы хан мен Алаша ханның мазарлары, Маңғыстаудың жер астындағы және жер үстіндегі сан алуан ғажайып мешіт-кесенелері тарихи құнды жәдігерлер. Ал Есік қорғанынан табылған алдын адам өз алдына бөлек әңгіме. Ол дүниеде теңдесі жоқ, бірегей дүние. Біздің сан ғасырлардан сақтап, болашаққа алып келе жатқан тарихи мұраларымыз әлі де өз дәрежесінде бағаланады деген ойдамыз.
Қазақ киносы да әлемдік өркениетте өзіндік қолтаңбасын қалдырды. Қазақтың таңдаулы фильмдері халықаралық байқауларда топ жарып, ең бастысы ел есімін көкке көтерді. Шәкен Аймановтың, Мәжит Бегалиннің, Абдолла Қарсақбаевтың, Сұлтан Қожықовтың таңғажайып туындылары, Әмен Хайдаров жасаған қазақтың тұңғыш мультфильмдері әлемдік деңгейдегі озық кинокартиналар. Қайбір жылдары Сұлтан Қожықовтың «Қыз Жібек» фильмін жер бетінің сан тарапында жүрген қазақтар таспаға көшіріп алып, үйді-үйлерінде ұстағаны белгілі. Талантты режиссерлер Е.Шынарбаевтың, А.Әмірқұловтың, Р.Нұғмановтың, Т.Теменовтің, С.Апырымовтың, Д.Манабаевтың көркем фильмдері жұрт аузына ілініп, талай елді аралап кетті. Мұның бәрі тәуелсіздікті аңсаудан туған бабалар мен ұлағатты ұрпақтың арасындағы тағылымды байланыс. Ал тәуелсіздіктен кейінгі буын сол асылдарымызды қадірлеп, әлемге паш етуіміз қажет.
Тәуелсіз мемлекет болу – ұлтымыздың ғасырлар бойғы арманы болса, сол тәуелсіздікті ұстап тұру, толыққанды мемлекет болып қалыптасу – одан да биік мұрат. Егемендікті әрбір қазақ жанымен, санасымен түйсініп, сезінуі ұлттық рухтың сапасын арттырады. Біз мысалға алған алыптар қазақ тарихындағы ұлы тұлғалардың мыңнан бірі ғана. Аты аталмай кеткендері қаншама. Олардың арманы тәуелсіз мемлекеттің тұрғыны атанып, елін, жерін биікке көтеру еді. Сол нұрлы арманның құшағында бүгін біз шат-шадыман күн кешіп жатырмыз. Тәубе! Тәуелсіздігіміз мәңгі болсын!
