Гете пір тұтқан Шығыс шайырларының мұрасынан қазақтардың соңғы ғасырда көз жазып қалуы ұлттық санамызды ойсыратып кетті. Төрткүл дүние әдебиетінің асыл қазынасын сарқа оқығандағы алғанымыз көкірегімізде сайрап, санамызда салтанат құрса да Шығыстан аттап өту, жас күнінде анаңның уызына қанбағанмен пара-пар кемістік емес пе.
Содан да болар, Шығыс шайырларының аты аталған жерде ішім удай ашып, жүрегім зар жылайды. Кеудемде Шығысты ана тілімізге тәржімалап, тауысып оқуға атеистік идеологияның құрсауы мұрша бермегенінің өкініші қыжылдайды. Бізге жеткен теңіздің тамшысындай ғана аудармалардан Шығыс философиясының дәмі аузыма келсе де, қанып ішіп, тойына алмағаныма өкінемін. Инстинкпен қармаланып жанға дауа іздейміз. Алайда оның қайнарын әу баста-ақ, болмысымен біте қайнасқан қазақтың жанын тазартып, рухын асқақтатпасын дегендей, атеистік, еуроцентрлік, космополиттік идеология тізгіндеп алып, бітеп қойғандай. Қазір мұның бірі де жоқ, бірақ санамызда аталған жез шеңгелдердің тыртығы бар. Тырп етсең әлі де тызылдап шыға келеді. Өкініштісі, Шығысты жанымен түсінетін ақын да бүгінде жоқ. Абайдың өздеріңізге мәлім:
«Физули, Шамси, Сәйхали,
Науаи, Сағди, Фирдауси,
Қожа Хафиз бу хаммаси,
Мәдет бер, иә, шағири фарияд» деген төрт шумақ өлеңі мені Шығыс дүниесіне алып келді.
Соның ішінде Жұмекен Нәжімеденовтің орысшадан аударған «Бустан» (Жеміс бағы) өлеңдер топтамасы көзге түсті. Ақын Сағдидің ғазалдарын тек жүрегіне жақынын ғана теріп тәржімалапты. Бұл асылдың бір сынығы ғана. Сол ғазалдарды оқыған сайын ақылгөй қарттың сөзін тыңдағандай күй кешесің. Бойыңдағы кірді ғазалымен жуасың. Менмен көңілің басылып, әншейіндегі астамшылығың қайда кеткенін білмей қаласың. Міне, Сағдидің адам тәрбиелеудегі құдіреті.
Ақын адамның тек қысылтаяңдарда ашылатын табиғатын соншалықты дөп танып, қарапайым тілімен жеткізе білген. Сағди соңғы ғасырларға дейін ирандықтар үшін «Ақыл-ой билеушісі, Ұлы ой әміршісі» болды. Оның ең танымал еңбегінің бірі «Гүлстан» ақылында сәулесі бар әрбір ирандықтың қасиетті тұмарындай болды, жас күнінен сонымен сауатын ашып, есейе келе өмірдің сырын осы кітаптан үйренді. Бұл еңбек барша түркілерге ортақ қазына екенін мынадан білуге болады. Ол Алтын Орда тұсында жарық көрген «Гулистан бит-турки» атты ғазалдар мен хикаттардан тұратын жинақ. Оны Сағди Ширазидің «Гүлстанын» 1391 жылы Сәйф Сараи аударған екен. Онда патшалар, дәуріштердің әдет-ғұрпы, адамгершілік және қанағат, үндемеудің пайдасы, сүйіспеншілік жән жастық шақ, кәрілік пен әлсіздік, тәлім-тәрбиенің әсері мен сұхбат әдебі туралы айтылады.
Ал шайырдың «Бустан» (Гүл бағы) еңбегінде оның зәулім сарай салып, әділдік, игілік, махаббат, кішіпейілдік, ризалық, қанағат, тәрбие, шүкірлік, тәубе, мінәжат атты адамдарға арналған есіктерін ашып, ғазалдарымен зерлегенін тілге тиек етеді.
«Бауырым деп, Адамзаттың бәрін сүюге» шақырған Абай даналығымен өсіп келеміз, ал Сағдидің «Өзгелердің дертіне бейғам болсаң, Адам атауына лайық болып қалмассың» деген ғазалы Біріккен Ұлттар Ұйымының төрінде жазылып тұр екен.
Тоқсан сөздің тобықтай түйінін айтар болсақ, алдағы уақытта шәкірт бала медет сұраған Физули, Шамси, Сәйхали, Науаи, Сағди, Фирдауси, Қожа Хафиз Сағди Ширазидің мұралары ана тілімізге толықтай тәржімаланып, оқырмандарына жетуіне күш салу керек. Бәлкім сонда Шығыстың самалымен тыныстап, адалдықпен өмір сүру қағидаларын, кеңдік пен дарқандықтың шығыстық қалыбын қабылдап жан дүниемізде даналықтың дәні өркендеп мінезіміз көркем бола түсетін шығар.
Амангелді КЕҢШІЛІКҰЛЫ,
әдебиет сыншысы
