Жұмыс орындары қысқарып, экспорттық кірістер азайып, мұнайға арқа сүйеген мемлекеттердегі индустриялық инновацияларға қауіп төнеді.
Солардың арасынан табиғи газды экспорттау жөнінен әлемде үшінші орын алатын Норвегия ерекше қиындыққа кезікті. Норвегияның өнеркәсіптік құрылымы мен инвестициялары көміртегі негізіндегі өнеркәсіптер мен қызметтерге байланысты. 2019 жылы көмірсутектер жалпы экспорттың 36 пайызын құрады. Соған қарамастан, елдің ішкі энергетикасы толығымен жаңғырмалы ресурстардан (гидроэнергетика) алынады. Яғни Норвегия экономикасы «жасыл индустрияға» көшуге дайын. Тек мұнайға әлемдік сұраныстың төмендеуі салдарынан ел дамуының негізгі кілтіне кедергі келіп тұр.
Норвегиядағы «көміртегі бұғауы» деп аталатын бұл жағдай «голландиялық «дерттің» симптомы. Экономиканың бір саласының өсіп-өркендеуі басқа секторлардың көпшілігіне байланысты. Көмірсутектерге салынатын инвестиция басқа салаларға қарағанда әлдеқайда көп болғандықтан, нағыз білікті мамандар осы салаға баруға тырысады. Сонымен қатар мұнай-газ секторынан түсетін кірістің көптігі экономиканың қалған бөлігінде қымбатшылық пен жалақының өсуіне әкеледі. Басқа экспорттаушыларға қиындық туғызады.
Соның салдарынан Норвегия ЭЫДҰ-ға мүше мемлекеттер арасында 1990 жылдардың соңынан бастап шикізаттық емес экспорт бойынша халықаралық нарықта үлкен үлесін жоғалтқан елдердің біріне айналды. Кейінгі онжылдықта шикізаттық емес сауда тапшылығы тұрақты түрде өсті. Ал экономикадағы өндірістік сектордың үлесі басқа скандинавиялық елдермен салыстырғанда жартысына дейін қысқарды.
«Жығылғанға жұдырық» демекші, Норвегия статистика басқармасының мәліметіне сүйенсек, елдегі энергетика секторына салынатын инвестициялар алдағы онжылдықта азаяды. Кейінгі онжылдықта осы салаға жыл сайын орта есеппен 170 миллиард норвегиялық крона (шамамен 20 миллиард доллар) инвестиция құйылса, 2025 және 2034 жылдар аралығында бұл көрсеткіш 60 миллиард норвегиялық кронаға дейін төмендейтіні күтіледі. Тіпті мұнайға қатысты шектеу саясаты болмаған күннің өзінде жағдай осылай өрбуі мүмкін.
Норвегияға жаңа индустриялық стратегия қажет екені анық. Таяуда жарияланған зерттеуде Норвегия мұнай секторындағы техникалық және қаржылық ресурстарды пайдаланып, «жасыл алпауытқа» қалай айналатынын ашып көрсеткен едік. Бірақ мұнай өндіруді тоқтатып, жасыл энергетикаға көшу өздігінен орындалмайды. Ең қиыны, мемлекеттік секторда батыл, бірақ мұқият әрекет ету қажет. Билік үдерісті төменгі деңгейде басқара алмайды. Өйткені бұл инновацияның жолын кеседі. Бірақ жұмысты толығымен нарық еншісіне қалдыруға болмайды.
Керісінше, билік нақты бағыт белгілеуі керек. Яғни кейінірек жеке ойыншыларды қызықтыратын тәуекелі мол инвестициялардың алғашқы кезеңдерінде инвестиция мен жаңалық ашуға дайын адамдарды марапаттауы тиіс. Норвегияның жағдайында, «жасыл индустриялық» стратегия аясында елдің маңызды мемлекеттік қаржылық ресурстары «жасыл энергетикалық» технологияларға негізделген жаңа отандық индустриялық базаға инвестиция салуға бағытталуы қажет.
Біріншіден, Норвегия әлемдегі ең ірі әл-ауқат қорының қаржысын ішкі немесе жаһандық деңгейде жасыл энергетикаға көшуге бағыттауы керек. Бір қызығы, Норвегияның Statens Pensjonsfond Utland (SPU) қоры қазіргі таңда жоспарлаған не жүзеге асып жатқан әлемдегі алпауыт қазба отын жобаларына ең көп инвестиция салған. Жақында жарияланған зерттеуге сүйенсек, осы жобалардың 12-сіне әлемдегі көміртегі бюджетінің төрттен үш бөлігі жұмсалатынын ескерсек, жаһандық жылынуды 1,5 Цельсий градусқа жеткізбеу қиынға соғады.
Бүгінде SPU мұнайдан түскен кірісті мұнай қорына аударып, шетелге инвестициялауды міндеттейтін фискалдық ережелер бойынша жұмыс істейді. Кірістер кейіннен ішкі экономикаға кезең-кезеңімен қордағы акциялардың 3 пайыз жылдық орташа ставкасы бойынша жіберіледі. Қордың жылдық кірісі 3 пайыз екенін ескерсек, оны осы қарқынмен шексіз қолдана беруге болады.
Бұл саяси жаңашылдық үкіметке қосымша табыс көзін ұсынып, мұнай өндіруден келетін инфляциялық қысымды шектеп, тиімділігін көрсетті. Бірақ қазір Норвегияға экономиканы әртараптандыру үшін ұзақ мерзімді қаржы қажет. Қазіргі бюджеттік-салықтық негіз мемлекеттік бюджеттен тыс ірі мемлекеттік инвестицияларды сақтауға мүмкіндік береді. Сондықтан мұнайға тәуелділік артып, елдің голландиялық ауруын күшейтеді.
Бұлай болмауы керек. SPU-ды отандық және жаһандық деңгейге шығатын қуатты инвесторға айналдыруға болады. Мұнайдан түскен кірістерді мұнай қорына қайта капитал құю үшін пайдаланғаннан гөрі, бұл қаражат жаңадан құрылатын мемлекеттік «Жасыл инвестициялық» банкке бағытталуы мүмкін. Оның жұмысы басқа мемлекеттік қорлармен және «жасыл энергетикаға» ауысу бойынша жұмыс істейтін агенттіктермен үйлестірілуі мүмкін.
Норвегияның ұлттық инновациялық жүйесінің едәуір бөлігі қоғамдық меншікке тиесілі. Атап айтсақ, Норвегия мемлекеті елдегі мұнай өнеркәсібінің басты компаниясы Equinor-дің (бұрынғы Statoil) 67 пайызына иелік етеді. Норвегияның мемлекеттік компаниялары бір кездері мұнай өндірісінің өнеркәсіптік экожүйесін құруда шешуші рөл атқарғанымен, олар «жасыл энергетикаға» көшуде жетекшілік еткен жоқ. Табысын жаңғырмалы энергияға инвестиция ретінде салудың орнына, Equinor 2019 жылы 2022 жылға қарай өз акцияларын сатып алуға 5 миллиард доллар жұмсайтынын мәлімдеді.
Коронавирус дағдарысы құбылмалы энергетикалық нарыққа тәуелділіктің қиындығын көрсетті. Даниялық энергетикалық алпауыт Ørsted пандемияға қарамастан, он жылдан бері жаңғырмалы энергетика көздеріне көшуді жалғастырып жатқанда, Equinor кірістер азайған тұста акционерлер алдындағы міндеттемесін сақтау үшін дивидендтерін азайтуға, көп қарыз алуға мәжбүр болды.
Даниядағы әріптесі секілді, Equinor мақсаты бар энергетикалық алпауытқа айналуы керек. Осылайша, акционерлерге табысты бөліп беретін компаниядан елдің экономикалық болашағына алаңдайтын корпорацияға айналады.
Мариана МАЗЗУКАТО,
University College London университетінің инновациялар және қоғамдық құндылықтар жөніндегі профессоры, UCL Инновациялар және қоғамдық мақсат институтының негізін қалаушы директоры,
Райнер КАТТЕЛЬ,
UCL Инновациялар және қоғамдық мақсат институты инновациялар және мемлекеттік басқару кафедрасының профессоры және директордың орынбасары
