Бұл заң жобасы елімізде алғаш рет жергілікті басқару органының басшысын мажоритарлы сайлау жүйесі негізінде халықтың тікелей сайлауына мүмкіндік береді. Бірақ әлемдік деңгейде бұл – қалыпты жағдай. Шетелік тәжірибеге көз жүгіртіп өтетін болсақ:
Ұлыбритания. 2021 жылғы жағдай бойынша Англияда тікелей сайланған 25 әкім бар. Англияда кандидаттарды ұсыну өзін өзі ұсыну арқылы да, партиялардан кандидаттарды ұсыну арқылы да жүзеге асырылады. Осыған қарамастан, үміткерлерге келесі жалпы талаптар қойылады: кем дегенде 18 жастағы Ұлыбритания азаматы болуы тиіс.
Украина. 2020 жылы 25 қазанда Украина тұрғындары көптеген қалалардың әкімдерін, ауылдар мен елді мекендердің басшыларын, сондай-ақ жергілікті кеңестердің депутаттарын сайлады. Халқының саны 90 мыңнан аспайтын қалалардағы әкімдерді сайлау, сондай-ақ ауыл мен кент әкімдерін сайлау салыстырмалы көпшіліктің мажоритарлы жүйесі бойынша өткізіледі.
Бельгияда сайлау нәтижесінде жеңіске жеткен партияның партиялық тізімінде барынша көп дауыс жинаған кандидат мэр лауазымын иеленеді.
Италия мен Болгарияда бір мезгілде екі сайлау өткізіледі: пропорциялы сайлау арқылы муниципалдық кеңесті сайлайды да, екі раундтық мажоритарлы жүйемен әкімді сайлайды.
Францияда мэр муниципалдық кеңестің президенті болып саналады және жанама түрде муниципалдық кеңес сайлауынан кейінгі бірінші апта ішінде немесе мэрдің қызметін доғаруынан кейін өткізілетін кезектен тыс жиналыста сайланған муниципалдық кеңесшілер арасынан сайланады.
Жалпы жергілікті өзін өзі басқару жүйесін әлемдік тәжірибе негізінде қарастыратын болсақ, онда бұл құбылыстың бірнеше құрамдас бөлігі бар екенін аңғаруға болады. Олар: ауыл әкімінің сайланбалы болуы, ауылдық кеңестің жұмыс істеуі немесе азаматтардың өз еркімен ауыл жиналыстарына белсенді қатысуы; тәуелсіз бюджетті қалыптастыру және оның кіріс бөлігін кеңейту; жергілікті және жоғары органдар арасындағы қатынастардың сипатын өзгерту. Осылайша, Қазақстандағы ауыл басшыларын сайлаудың жаңа жүйесі ең алдымен азаматтарды шешім қабылдау процестеріне тарту арқылы ауылдың тұрақты дамуын қалыптастыруға бағытталғанын байқаймыз.
Біріншіден, бәсең сайлау құқығына ие ауыл тұрғындары өз кандидатураларын өздері ұсына алады. Осылайша, сайланбалы қызметке жүгіне отырып, өзін өзі ұсынған кандидат бастапқы деңгейден бастап, саяси процеске тікелей қатысады.
Кандидаттардың сайлау бәсекесіне шығуының ең ұтымды тәжірибесі де осы. Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жасы 25-ке толған, біліктілік пен білім дәрежесінің қажетті талаптарына сай болатын әр азамат бәсең сайлау құқығын пайдалана отырып, өз кандидатурасын ұсына алады.
Екіншіден, ауыл әкімдерін тікелей дауыс беру арқылы сайлау – ауыл тұрғындарының тікелей таңдауы. Бұл тұста тұрғындар тек әкімді ғана емес, сонымен қатар оның ауылдағы өзекті мәселелер және оларды шешу тәсілдері қамтылған сайлауалды бағдарламасын да таңдайды.
Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес ауыл әкімдеріне үміткерлер ұсынудың екінші жолы – партиялардың бастамасымен ұсыну. Елімізде тіркелген әр саяси партия кандидат ұсынуға толық құқығы бар. Бұл тәсіл кандидаттардың терең сайлауалды бағдарламасының болуына және ол бағдарламаны атқаруға қажетті саяси ресурстың болуына кепіл болады.
Үшіншіден, саяси партиялардың кандидаттарды ұсынуы партиялық құрылыс тұрғысынан төменнен жоғарыға қарай қажет. Бұл жергілікті жерлерде партияларға өздерінің сайлау әлеуеттерін құруға және институттандыруға мүмкіндік береді. Ауылдық сайлаушылар өз тарапынан парламенттік партияларға ықпал етудің қосымша арнасын таба алады.
Сонымен қатар еліміздің заңнамасына сәйкес ауыл әкімдерінің сайлауы кезінде үміткерлерді ұсынудың тағы бір жолы бар. Егер үміткерлерді ұсыну үдерісінің аяқталуына 5 күн қалған уақытта алғашқы екі нұсқаны пайдалана отырып ұсынылған үміткерлер саны екеуге жетпесе, онда жоғары тұрған аудан әкімі мәслихат арқылы баламалықтың сақталуы үшін бір кандидатты ұсынуы тиіс. Бұл тәсіл саяси плюрализмнің сақталуы үшін қажет.
Ауыл әкімдерін тікелей сайлау тәжірибесін енгізу ауылдың әлеуметтік-экономикалық дамуына оң әсер етеді. Біріншіден, әкімдікке үміткерлер арасындағы ашық және бәсекелестік күрес жергілікті мәселелердің ерекшеліктерін білетін және оларды шешудің кілтін таба алатын ең сауатты және кәсіби басшыларды анықтауға мүмкіндік береді. Екіншіден, сайланған әкімдер өздерінің сайлау алдындағы уәделерін орындауға, жергілікті қоғамдастықпен байланыс орнатуға, сондай-ақ ауылшаруашылық секторын, туризмді және басқа да салаларды дамыту үшін ауылға қажетті инвестицияларды тартуға мүдделі болады. Бұл тұрғыда сайлауды қолдаудың келесі деңгейі – әкімдер қызметінің көрсеткіші болады. Табысты басқаруды көрсете алған әкімдердің келесі сайлауда жеңіске жету мүмкіндігі жоғары болатыны сөзсіз.
Индира РЫСТИНА,
Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Стратегиялық зерттеулер институты әлеуметтік-саяси зерттеулер бөлімінің басшысы
