Заңмен қорғалған, бірақ...
Ал «Қазақстан Республикасындағы Бала құқықтары туралы» заңға сәйкес тегіне, нәсіліне және ұлтына, әлеуметтік және мүліктік жағдайына, жынысына, тіліне, біліміне, дінге деген көзқарасына және тұрғылықты мекенжайына қарамастан барлық баланың құқықтары тең.
Мінеки, осыған қарап балаларымыздың өмірі мен құқығы заңмен қорғалған дерміз. Аталған заңдар мен заңды талаптар орындалып отыр ма? Қоғамды есеңгірететін және жыл сайын қайталанатын балалар өлімінен кейін оларды қорғаудың жолдары қандай деген сауалға жауап іздейміз. Мәселен, бірер күн бұрын елордадағы ерке Есілді жағалап келе жатқанда бір топ балаға көзіміз түсті. Олар өзеннен шомылып шығып, киініп жатыр екен. Кейбірі әлі суға сүңгігісі келеді.
Ал бергі жақта «Суға шомылуға болмайды» деген жазуы бар тақтайша тұр. Осы көрініс 1 маусым – Халықаралық балаларды қорғау күнінде қайта көз алдымызға келді. Бұл күнді қалай атап өтіп жүрміз? Ең болмаса жылына бір рет «Ұрпағымызды кімнен, неден, қандай жағдайда, қалай, қайтіп қорғаймыз?» деген салмақты сұраққа жауап беріп, өзімізден есеп аламыз ба?
Бұл ретте заңгер Жандос Тұяқбаев: «Заң саласының маманы ретінде қорғау дегенді – жағдай жасау деп түсінемін. Бізде ең жаман жері жағдай жасалмай жатып, қорғау туралы әңгіме айтылады. Және тағы бір көңілге қонымсыз нәрсе, балдырғандардың құқығы бұзылғанда ғана соған кінәлі адамды жазалаумен айналысамыз. Бұл – себеппен емес, салдармен күресу. Мысалы, өрттен бала қайтыс болса, өртке жауапты мамандарды жазалайды. Ал зардап шеккен кішкентайлардың жағдайы қандай екені бізді бұған дейін мазаламаған. Егер елордада өртеніп кеткен 5 қыздың өмір сүру жағдайын алдын ала анықтап, оларға қолайлы орта жасасақ, оның соңы өкінішті жағдайға ұрындырмас еді», деп жауап берді.
Сарапшының сөзінде жан бар-ақ, қорғаудың жағдай жасау екенін мектептегі оқушы қыздың ауладағы әжетханада зорлық көргенінен кейін түсінгендейміз. Осы оқиғадан соң оқу ошақтарын жылы дәретханалармен қамтамасыз етуге баса назар аудардық. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев тікелей тапсырма берді, бір жылдың ішінде түйткілдің түйіні түбегейлі тарқатылғалы тұр. Әрине, бұл – бір ғана мысал. Енді заңмен қорғау мәселесіне қайта оралайық. Біз заңгерден «Бір оқушы отбасында жағдайы жоқтықтан, үш ауысымды мектепте әупірімдеп оқыса, екіншісі ата-анасының қолдауымен жылдық ақысы 1 млн теңге тұратын оқу ошағында білім алады. Осындай жағдайда «Бала құқықтары туралы» заңда көрсетілгендей, ешбір ерекшелігіне (тіліне, дініне, әлеуметтік жағдайына) қарамастан, балалардың құқықтары тең бола ала ма?» деп сұрадық.
«Заң бойынша балалар жалпыға бірдей білім, жалпыға бірдей медицина қызметін алуға құқылы. Бұл сақталып отыр. Бізде қазір нарықтық экономика, ал жоғарыдағы жағдайды болдырмау үшін социализмге қайта келуіміз керек қой. Балаға білім берілмей қойса, болмаса медициналық көмек көрсетілмей қалса, онда құқығы бұзылды деуге болады. Оқушының ынтасы төмен болса, 1 млн теңгелік мектептен де нашар білім алып шығады», деді Ж.Тұяқбаев.
Біз «Білімге мұқтаж ерекше балаларға карантиннің кесірі тиіп отыр» атты мақаламызда денсаулығына байланысты үйден оқитын кейіпкеріміздің 5-6-7-сыныптарды оқи алмағанын, себебі мұғалімдердің үйіне келмегенін, мектеп директорының оқытты деп жалған құжат толтырғанын жазып едік. Өкініштісі, мұндай жағдай аз емес... Сонда балалар құқығы заңмен қорғалған ба? Бұған әр ата-ананың, мұндай мәселемен бетпе-бет келген әр адамның өз жауабы бары анық.
Компьютердегі көрінбейтін қатер
Пандемия, соның кесірінен мәжбүрліктен енгізілген қашықтықтан оқыту форматы бізге балаларды жаңа бір қауіптен қорғау керек екенін ұқтырғандай. Әрине, көрінбейтін жау – коронавирустан өзімізді, айналамызды, кішкентайларымызды да қорғағанымыз жөн екені түсінікті. Біздің айтпағымыз – компьютердегі көрінбейтін қатерден қорғау.
Қашықтықтан оқыту кезіндегі ақтөбелік оқушыларға өткізілген онлайн сабақтың бірінде бейәдеп сөздер айтылған ұятсыз бейнежазба қосылып кеткені есімізде. Оны оқушылар көрген. Сабақ уақытына жетпей тоқтатылған. Әр өңірден бірнеше ата-ана осындай оқиғаның оларда да қайталанғанын айтып, шағым жасаған еді. Айтпақшы, әлгі жағдайдан кейін Ақтөбедегі мұғалім ескерту алды. Әне, тағы салдармен күрестік. Өйткені біз қашықтықтан оқытуға көшпей тұрып мұғалімдерді де, оқушыларды да аталған форматтың қауіпсіздігімен таныстырмадық. Киберқауіпсіздік маманы Ернат Атанбаев берілетін білім жаңа заманның талабына сай болуы қажет екенін айтады.
«Негізі бейәдеп бейнежазбалар тек сабақтарда қосылып кеткен жоқ, шетелдердегі ірі компаниялардың, кейбір үкіметтің онлайн конференцияларында да осындай жағдай болды. Оны шабуылдаушылар түрлі мақсатпен істейді. Мұндайда конференцияның әкімшісі компьютерлік жағынан білікті, білімді маман болуы керек. Бірақ мұндай талап аздық етеді. Себебі жаңа жағдай жаңа талап туғызады. Мысалы, біз мектепке барған кезде жеке бас гигиенасын үйрететін. Бәріміз үйреткен ережелерді ұстандық. Сол секілді компьютерде де кибер гигиена деген ұғым бар. Соның ережелерін (қандай қадамға барса, соңы нендей қауіпке душар ететінін білсе) меңгерсе, оның ешбір қиындығы жоқ. Сондықтан мектептегі информатика пәнінің тақырыптарын жаңа талаптарға сай толықтыру керек. Және мұндай тақырыптағы дәрістер студенттерге, мұғалімдерге, жалпы онлайн іс-шараларға қатысатын кез келген адамға оқытылуы қажет», дейді Е.Атанбаев.
Балалар өкілі не бітіреді?
Білім және ғылым министрлігі 2020 жылы мектептерде Балалар өкілі қызметі енгізілгенін хабарлаған-ды. Ал олар қандай қызмет атқарады? Өкіл – ең алдымен оқушының өзі, сондай-ақ колледж студенті. Мектеп оқушылары мен колледж студенттері арасынан сайланған балалар өкілі мектепте балалардың құқықтарын қорғау мәселелерімен айналысады. 2020 жылдың соңында балалар өкілдіктерінің алғашқы республикалық слеті өтті. Сонда Балалардың құқықтарын қорғау комитеті төрағасының орынбасары Юлия Овечкина: «Біз үшін балалармен тікелей жұмыс істеп, оларды қандай мәселелер қызықтыратынын, өз деңгейлерінде қандай проблемаларды анықтайтынын біліп, өтініштеріне жауап беру маңызды. Елімізде белсенді азаматтық ұстанымы бар, әрі өз пікірін ашық айтып, достарының бастамасын қолдай алатын балалар мен жасөспірімдердің қатары қалың. Балалар өкілдерінің барлығы біздің чатта тіркеледі. Олар мектепте болған түрлі оқиғалар туралы хабарлап, мемлекеттік органдар мен ұйымдардың жұмысын жақсарту бойынша өз идеяларын, ұсыныстарын жеткізе алады», деп мәлімдеді.
Содан бері Балалар өкілдері дәл осындай қызметтерді атқарып жүр ме? Қандай қарқынмен жұмыс істеп келеді? Елордадағы №66 мектеп-гимназияның тәрбие ісі жөніндегі меңгерушісі Толқын Батырбайқызының айтуынша, балалар өкілі мектеп ішіндегі сайлау арқылы тағайындалған. Ол жоспар бойынша жұмыс жүргізеді. Әртүрлі сынып сағаттары, іс-шаралар, айына бір рет кездесу өткізіледі. Балалармен тікелей жұмыс істеп, оқушыларды мазалаған сұрақтарға кез келген уақытта жауап береді.
Еліміздегі біраз оқу ошағының тәрбие ісі меңгерушісі осыған ұқсас пікір білдірді. Пікірлескен тәрбие ісі меңгерушілерінің бәрі балалар өкілі ұйымдастырған іс-шараларды, дебаттарды айтады. Сонда мектептегі балалар өкілі оқушылар құқығының бұзылмауын бақылаумен, соған қатысты бұзушылықтардың болмауын қадағалаумен, қолынан келсе құқығын қорғаумен емес, түрлі жиындар ұйымдастырумен айналыса ма? Жаңа қызметтің міндеттеріне қатысты сауалдарымызды балалар өкілдерінің өздеріне қойып көрмек болдық. Бірақ біз хабарласқан мектеп әкімшіліктері кәмелет жасына толмағандардың байланыс нөмірін бермейтінін жеткізді.
