Қызылорда облысының егіншілік саласы табиғи климаттық және топырақ жағдайына байланысты ауыспалы егістік жүйесіне негізделген. Сондықтан өңірдің топырақ құрамына сәйкес егін шаруашылығында пайдаланылған судың басым бөлігі топырақ тұздылығын шаюға жұмсалатындығын ескерген жөн.
Күріш дақылы топырақ құрамының тепе-теңдігін сақтауда маңызды рөлге ие екендігін ескерген Ресей, Орталық Азия, Жапония, Еуропа елдері және Америка Құрама Штаттары сияқты ірі мемлекеттерде күріш егісін азайту туралы мәселе көтерілмейді.
Сонымен қатар әлем бойынша күріш өнімін тұтыну көлемі жылына 781 млн тонна болса, нақты өндірілетіні – 750 млн тонна ғана. Яғни әлем бойынша күріш өніміне қажеттілік әлі де толық қамтамасыз етуді қажет етеді.
Арал өңірінің ерекше топырақ-климаттық және гидрогеологиялық жағдайларында күріштің мелиоративтік-экологиялық, экономикалық және әлеуметтік маңызы зор екенін ұмытпауымыз керек.
Күрішті 3-4 жыл қатарынан өсіргеннен кейін сол танапта әртараптандырылған дақылдарды өсіруді қамтамасыз ететін тұз балансы қалыптасады.
Мына факторды да ескеруіміз керек, аймақтың суару каналдары мен коллекторлық дренажды жүйесі судың үлкен шығындарын өткізуге арналған және суды аз тұтынатын дақылдарды өсірудің вегетациялық кезеңінде суару желісін бірнеше рет толтыру қажет. Бұл су ысырабына соқтыратыны тағы белгілі.
Суару жүйелерінің барлығы ешқандай бетон немесе басқа да қаптамалармен қапталмағандықтан, судың фильтрация шығыны өте жоғары болады. Бұл мәселені түбегейлі шешу үшін қыруар қаржы керек.
Сондай-ақ күріш егісі азайған жағдайда экологиялық дағдарыс әсерінен барлық инженерлік-дайындалған жердің шөлейттену қаупі артады. Жоғарыда атап өткендей Сыр топырағында ауыспалы егіс тәртібін қатаң сақтай отырып, күріш дақылы тұрақты егілмейтін болса топырақтың екінші қайтара тұздану процесі күшейіп, инженерлік жүйеге келтірілген жерлеріміздің айналымнан шығып қалатындығы белгілі.
Облыстың суармалы жүйеге бейімделген егіншілік саласы Сырдария өзенінен су алатын бірнеше массивтен тұрады.
Жалпы облыстағы егін шаруашылығының нақты жағдайына келетін болсақ, қазір аймақта 180 мың гектардан астам егістік жерлер болса, оның 175 мың гектарға жуығы инженерлік жүйеге келтірілген.
Жыл сайын облыста егілетін егіс көлемі де осы 180-188 мың гектар төңірегінде. Оның ішінде 80-85 мың гектарына немесе 45,2 пайызына ғана күріш егіледі. Қалған 54,8 пайыз жерге 12,2 мың гектарға жуық дәнді, 6 мың гектарға майлы, 66,4 мың гектарға мал азықтық дақылдар және 18 мың гектардың үстінде картоп, көкөніс, бақша дақылдары егіледі.
Сонымен қатар жыл сайын егістік алқаптардағы су жүйелерін тазарту, гидротехникалық құрылыстарын жөндеу жұмыстары атқарылып келеді.
Атап айтқанда, 96 шаруашылық аралық, 1 762 ішкі шаруашылық аралық канал жөндеуден өтіп, одан 2 734 мың текше метр топырақ шығарылды. Сондай-ақ облыстық коммуналдық меншіктегі ұзындығы 183,8 шақырым болатын 29 канал тазаланып, оның бойындағы 39 гидротехникалық құрылыс жөнделді.
Күріш атыздарында суармалы суды ысырапсыз пайдалану үшін жыл сайын лазерлік «Мара» агрегатымен жер тегістеу жұмыстары атқарылуда. Атап айтқанда, 2013 жылдан бері барлығы 47 022 гектар күріш алқабына тегістеу жұмыстары жүргізілді.
Облысқа келетін негізгі бірден-бір су көзі Сырдария өзені екені белгілі. Биыл өңірдегі егіс көлемін сумен толық қамтамасыз ету үшін 4,2 млрд текше метр су қажет болса, бұл үшін Шардара мен Көксарай су қоймаларына 7,4 млрд текше метр су жиналуы керек болатын.
Алайда Нарын – Сырдария каскадының су қоймаларында жылдың басындағы жиналған судың көлемі өткен жылмен салыстырғанда 3,1 млрд текше метрге аз болды. Осының салдарынан облысқа мамыр айында Шардара су қоймасынан Сырдария арнасына тасталған су 2020 жылмен салыстырғанда 50-100 текше метрге кем беріліп, күрделі жағдайды аймақ басшысынан бастап, әкімнің салаға жауапты орынбасары, басқарма басшылығы мен мамандары күнделікті бақылауда ұстап отыр. Сырдария өзеніндегі су тапшылығының алдын алу бағытында бірқатар жұмыс мерзімінде үйлестірді.
Су тапшылығы жағдайына байланысты егілген ауыл шаруашылығы дақылдарының егіс көлемдерін судан қалдырмау шараларын ұйымдастыру үшін қала және аудандармен бірнеше мәрте селекторлық мәжіліс өткізіп, суармалы су бөлінісін реттеу мақсатында тиісті жұмыс тобы құрылды. Жұмыс тобы негізінен бекітілген лимит бойынша аудандар аралығындағы магистралды каналдар арқылы бөлінген судың көлеміне сала мамандары мен шаруашылық құрылымдары басшыларының қатысуларымен мониторинг жасап және шаруашылықтар арасында су тапшылығы жөнінде түсіндірме жұмыстарын жүргізді.
Осының нәтижесінде 1 маусымға дейін жоспарланған 188,2 мың гектар егістің 183,2 мың гектары егілді. Оның ішінде негізгі дақыл күріштің көлемі 82,3 мың гектар болып отыр.
Бұған қоса, көктемгі егін науқаны кезінде суармалы су тапшылығына байланысты аймақ басшысының берген тапсырмасына сәйкес егісті әртараптандыру бағытында облыста қант құмайы 40 гектарға, соя 53 гектарға, жүгері дақылы 1 443 гектарға егілді. 600 гектарға мақсары дақылы егіліп, 26,5 гектарға жеміс-жидек және жүзім көшеттері отырғызылды.
Сонымен бірге биыл суармалы суды үнемдеу мақсатында Қазалы ауданында жаңбырлатқыш қондырғысын пайдалана отырып 87 гектар жерге жүгері егу жобасы өндіріске енгізілсе, Жаңақорған ауданында тамшылатып суару әдісімен 3 мың гектарға қызанақ, Шиеліде жаңбырлатқыш қондырғысын пайдалану арқылы 10 мың гектарға мал азықтық жоңышқа дақылын егу жобалары біртіндеп іске асырылуда.
Сонымен қатар Ыбырай Жақаев атындағы Қазақ күріш шаруашылығы ғылыми зерттеу институтының ғалымдары өңірдің климаттық жағдайына бейімделген, вегетациялық мерзімі қысқа, суды аз қажет ететін «Сыр сұлуы», «Ай Керім» жергілікті сұрыптарын шығарып, өндіріске енгізуде. Оның көлемі биыл 2500 гектарға егілсе, алдағы жылдары көлемдері ұлғая түседі.
Осы өңірдің азаматы ретінде Үкімет тарапынан облыс әкімдігі мен өңір ғалымдарының су тапшылығы мәселесін шешу бағытында атқарып жатқан жұмыстарын жоққа шығаруға болмайды деп санаймыз.
Тағы бір айта кететін маңызды жайт, Ауыл шаруашылығы министрлігі бекіткен Сырдария өзенінен облысқа егіс шаруашылығы үшін 2025 жылдарға дейінгі мерзімге бекітілген су пайдалану лимиттері. Осы лимит аясында экологиялық қажеттіліктерге 1,2 млрд текше метр, ауыл шаруашылығын тұрақты суаруға 4,2 млрд текше метр қарастырылған.
Бұл арқылы су ресурстарын тиімді пайдалана отырып, жыл сайын саны өсіп келе жатқан облыс халқын сапалы азық-түлікпен қамтамасыз ету, өңірдің экспорттық әлеуетін арттыру, мал шаруашылығына азықтық база жасау, жаңа технологияларды енгізу, жалпы саланы одан әрі дамытуға толық мүмкіндік бар.
Оған мемлекет тарапынан көрсетіліп жатқан қолдаулардың нәтижесінде аяққа тұрып, материалдық техникалық базасы нығайған облыс ауыл шаруашылығы тауар өндірушілері мен жергілікті ғалымдар бірлесіп, жүйелі жұмыс істеу арқылы қол жеткізуде.
Сондықтан облыста экономикалық және азық түліктік маңызға ие күріш дақылын бірден азайту немесе бас тарту суармалы жерлердің жағдайын нашарлатып қана қоймай, осы салада жұмыс атқарып жүрген мыңдаған халықты табысы мен күнкөрісінен, ата кәсібінен айыру деп есептейміз.
Серікбай ӨМІРЗАҚОВ,
техника ғылымдарының докторы,
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университетінің профессоры
Қызылорда облысы
