Бүгін біз сол киелі топырақтан түлеп ұшқан, қасиетті өнерге Арқа төрінен қанат қаққан айтулы тұлға, ұлттық сахна өнерінің мақтанышы, КСРО және ҚазКСР халық әртісі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Шолпан Исабекқызы Жандарбекова жайлы толғанғымыз келеді.
Жалпы, қазақ театр өнері қазір біз көріп жүрген шырқау биікке бір күнде шыға салған жоқ. Оның берік іргетасын қадау-қадау өнер тұлғалары, аттары бүгінде аңызға айналған аяулы өнер жұлдыздары ұшан-теңіз еңбекпен тер төгіп жүріп қалады. Солардың ішінде Шолпан Жандарбекова да бар. Негізі шын таланттың халыққа ортақ тұлға екендігі кейде оның туған жерін көп айтып мақтана бермейтіндігінен, шыққан тегін көрінген жерде шежірелеп рухани биіктерге рулық деңгеймен тырбанбайтындығынан-ақ көрініп жатады. Топырағы киелі, тек театр өнерінің өзіне Қ.Қуанышбаев, Ж.Елебеков, Р.Қойшыбаева, Х.Елебекова, К.Сыздықова, Р.Сәлменов, Ш.Жандарбекова сынды таланттарды берген Қарқаралымен бір мақтанса біздің осы кейіпкеріміз мақтануы керек еді-ау... Алайда ол кісімен жақын араласқан жандар болмаса Жандарбекованың Қарқаралы ауданына қарасты №5 ауылда дүниеге келгенін көбісі біле бермепті. Белгілі актер Кеңес Жұмабеков бір естелігінде жазғандай ол кісінің замандастарының естеліктерінен де, басқа кітаптарда да туған топырағы туралы көп дерек кездеспейді. «Шолпан апайдың туған жеріне ең соңғы рет келгені әлі есімде. Гастрольмен «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» спектаклін қойып, өзінің шәкірттерін басқарып Қарқаралыға соқты. Сол кездегі облыстық мәдениет басқармасының басшысы Р.Омарбекова Шолпан апамызды Қарқаралыға жеткізіп салуды маған тапсырды. Жол бойы апай көп әңгімеге араласпай, көлік терезесінен алысқа көз жіберіп, мазасыз үлкен ой құшағында болды. Мүмкін туған әке-шешесін, бал дәурен балалық шағын еске алып, Алматыға оқуға аттанғанынша осы өңірде өткен ауыртпашылыққа толы қиын кезеңнің басынан өткен жағдайларын еске түсірді ме екен?.. Өйткені ол жылдар қазақ елінің аумалы-төкпелі зобалаң жылдарының қиын кезеңі еді ғой. 1922-1935 жылдардағы өмірі сол Қарқаралы ауданы Нұркен ауылында өткен. Апай өзі ешуақытта шәкірттеріне өмір жолын айтпайтын көрінеді. Көптеген кітапты да ақтардым, замандастарының естеліктерін де оқыдым, бірақ Қарқаралы өңіріндегі ең тәтті балалық шағы туралы ештеңе кездестірмедім. Шәкірттеріне тек: «Мен Қарағанды облысы, Қарқаралыданмын, руым – қаракесек» дегеннен әрі ештеңе де айтпайтын көрінеді және туыстары, әке-шешесі кім болды, ешқандай мәлімет жоқ. Тек әкесінің аты Исабек екені ғана белгілі», дейді К.Жұмабеков.
Бірақ Шолпан Жандарбекова туралы жазған С.Есенқұловтың «Қазақ әдебиеті» газетінде жарық көрген мақаласында оның анасының есімі Нұржамал екені анық жазылған.
Қазақ театр өнерінің жарық жұлдызы жетінші сыныпты бітірген жылы Алматыдағы театр-көркемсурет училищесіне қабылданып, оны 1942 жылы ойдағыдай бітіреді. Кейін атақты актриса М.Әуезов атындағы қазақ драма театрына жұмысқа орналасады. Жандарбекова жұлдызының алғаш жарқырап жанған шағы М.Әуезовтің «Сын сағатындағы» Рәш қыздың рөлін сомдаған кезі екен. Жалпы, театрға ең алғашқы қадамы ауылға көшпелі цирк келіп, аяқастынан ауырып қалған актрисаның орнына, кішкене көлбақа рөлін ауыл балаларының арасынан еті тірі, ұшқыр Шолпан ойнап шығуынан басталыпты. Кейін оның халқымыздың ардақ тұтар аяулы аруларының тұтас галереясын жасап шыққан тағылымды да тарихи өмір һәм өнер жолы басталады.
Ол сахналаған нәзік иірімдер Ақтоқты, Баян, Еңлік, қыз Құртқа, Назым Хикметтің «Фархат-Шырынындағы» лирикалық әрі романтикалық бояуы бөлек Шырын – өзіндік шығармашылық шеберлікпен сомдалған ерекше бейнелер. Тек бұлар ғана емес Ш.Жандарбекова сахнаға ішкі психологиялық болмысы терең, жан дүниесін оңай аштыра қоймайтын күрделі кейіпкерлерді де сомдап, ұлт өнерінің тарихына орнықтырады. Олардың ішінде әлемдік классикадағы белгілі бейнелер Ж.Мольердің «Сараңындағы» Марианна, У.Шекспирдің «Отеллосындағы» Дездемона тағы басқалары бар.
Жалпы, Шолпан Жандарбекова – Алаштың Ақтоқтысы еді... Оны тағы да өз естелігінде К.Жұмабеков былай деп жақсы жазады. «Әсіресе Қ.Қуанышбаев Шолпан апай Ғ.Мүсіреповтің «Ақан сері – Ақтоқты» драмасындағы Ақтоқты рөлін алғаш сомдағанда спектакль біткен соң ерекше тебіреніспен құттықтап тұрып: «Шолпан десе, Шолпан ғой!» деп мақтанышпен бәріне жар салғаны – ұлттық сахна өнеріне тамаша драматургиямен бірге Жандарбекова атты жаңа жұлдыздың жарқырағанын білдірмей ме?! Жандарбекованың Ақтоқтысы – бүгінгі жас әртістер үшін биік меже. 1958 жылы Мәскеуде өткен декада кезінде Ақтоқтыны көрген орыстар, әсіресе сыншылар Шолпан апайдың Ақтоқтысын сұлулық символына теңеп, жоғары баға берген. Мен өзім 1966 жылдары Ақтоқтыны көргенде Шолпан апайдың сахнадағы жүріс-тұрысы, сөйлеген сөзі айдында жүзген аққудай әсерге бөледі. Ақтоқты Шолпан апайдың визиткасы болып, 25 жылдан артық сахна төрінен түспей, көрермендердің құрметіне бөленіп, рухани ләззат сыйлады», дейді ол.
Ш.Жандарбекова сондай-ақ театр сахнасынан бөлек қазақ киносында да дара із қалдырған дарын иесі. Оны тағы талантты шәкірті, белгілі актер Тілектес Мейрамов өз естелігінде төмендегідей еске алады: «Бала күнімізде аудан орталығынан алыстау жатқан колхозға жылына екі-үш рет көшпелі автоклуб келіп кино көрсетеді. Ең алғаш көрген фильмім қазір есімде жоқ, бірақ ерекше есте қалғаны «Қозы Көрпеш – Баян сұлу». Әлгі фильмнің ұнағаны сондай, бір топ бала жаяу-жалпы, кейбірі атқа, велосипедке мінгесіп келесі ауылдан тағы барып көретінбіз. Қанша дегенмен баламыз ғой, бір-екі көргеннен кейін жаттап алып, біріміз Қозы, біріміз Қодар, біріміз Баян болып өзімізше ойнайтын болдық. Шолпан апайды тануымыз осылай, өткен ғасырдың елуінші жылдарының ортасында басталған... Кейін «шәкірті боламын-ау, сахнада бірге ойнаймыз-ау» деген ой ол кезде түсімізге де кірген жоқ», дейді Т.Мейрамов.
Сахнадағы, кинодағы мол тәжірибесінен кейін ол Алматының Құрманғазы атындағы Өнер консерваториясында ұстаздық етеді. Шәкірттерінің көбі бұл күнде өздері бір-бір тауға айналған ірі-ірі өнер қайраткерлері. Атап айтқанда, шәкірттері Қазақстанның халық әртісі Т.Мейрамов, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты С.Қажымұратов, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткерлері М.Оспанов, Б.Ыбыраев, Ә.Оразбеков, К.Нұрланов, Б.Құрманқожаев бүгінде өздері де ұлағатты ұстаз, халықтың сүйікті ұлдарына айналған ардақты есімдер. Ұстазынан мол білім мен өнеге үйренген шәкіртінің бірі, Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі, профессор Жұмагүл Өмірзаққызы апайы туралы «Бір таңғаларлығы болашақ актер таңдауда апамыз бірде-бір рет қателескен емес, әсіресе қыздарды таңдауға келгенде ерекше еді. Бүкіл институт болып «Шіркін, Шолпан апайдың қыздары-ай!» деп тамсанып жүретін... Шынымен де ол кісіден оқып, кейін бітіріп шыққан қыздар дарынды ғана емес, шетінен әдемі, нағыз сахнаға лайық жұлдыздар болды. Жүздеген жастың арасынан қалай таңдайды, сырт пішіні көзге көрінгенімен, іште жатқан қабілетін қалай біледі, біз үшін ол әлі де жұмбақ. Жігіттердің де кілең бойшаң, түр-сымбаты келіскендерін іріктеп алатын. Тек өз шәкірттеріне ғана емес, жас актрисалардың бәріне ақыл-кеңесін айтып, қамқор болып жүруші еді...» деп еске алады. С.Сейфуллин атындағы облыстық қазақ драма театрының актрисасы Бижамал Кемалова да Ш.Жандарбекова класын бітірген шәкірт. Б.Кемалова да ұстазын сағынышпен еске алып: «Өте қарапайым болатын. 3-4 күндік мерекелерде ауылы жақындар елдеріне кетіп қалғанда, алыс облыстың қыздарын үйіне алып кетіп қонақ қылатын», дейді. Шәкірттерін соншалық жақсы көретін ұстаз ретінде Шолпан апай олар туралы үлкен мақтанышпен айтып келіп: «Мен кейде шәкірттеріме өзім үйретем, кейде олардан өзім үйренем. Өнер заңының өзі солай емес пе?», дейді.
Жалпы, өнертанушылардың барлығы Жандарбекова жұлдызының жарқырауына сол шақтағы актерлер құрамының мықтылығы, театр репертуарларының ерекшелігі сеп болғандығын жазады. Қ.Қуанышбаев, С.Қожамқұлов, Е.Өмірзақов, Ш.Айманов, Қ.Жандарбеков, Ы.Ноғайбаев, Н.Жантөрин, Х.Бөкеева, Б.Римова сынды алыптармен бірге бір сахнада өнер көрсеткен Шолпан Жандарбекова есімі шын мәнінде сахна төрінің шырайы, аты да айтып тұрғандай сахнаның жарық Шолпаны деуге әбден тұрарлық. Өзі де естелігінде: «Менің театрым, менің сахнам – бұл екеуі мен үшін егіз ұғым. Театр – менің екінші үйім болса, сахна – өнерімнің өркен жайып көпшілікпен тілдесер жерім. Осы театрда алғаш рет үлкен өмірдің есігін аштым. Қазақтың аяулы да ардақты дарынды тұлғаларымен бір сахнада, бір шаңырақтың астында жүріп сан жыл жұмыс істеппін. Ол кісілердің өмірдегі, өнердегі үлгісі мені үнемі жақсылыққа талай рет жетектеді. Әрдайым рөлдерім бір-біріне ұқсамаса екен, өз-өзімді қайталамасам екен дедім. Оның үстіне жеңіл-желпі ойнай салуға бұған дейінгі жасаған образдарым да, өскелең бүгінгі көрермен талабы да жібермеді», дейді шын талант Шолпан Исабекқызы.
Жалпы айтпағымыз, ерекше талант иесі болған, қазақ театр өнерін өрге сүйреуде үркердей топтың ішіндегі осы Шолпан Жандарбекованың үлесі үлкен. Келер жылы аяулы актрисаның туғанына 100 жыл толады. Келер жылы дегенде тура 1 қаңтар күні 1922 жылы дүниеге келген атақты дарын иесінің мерейтойы. Бұл орайда ардақты тұлғаның есімін ұлықтауда ұлт болып ұйымдасқанымыз дұрыс. Дөңгелек датаға байланысты дайындық шараларын осы бастан қаузаған жөн. Айталық жаңа жоғарыда біз атап кеткен, Шолпан Жандарбековамен сахнада қатар өнер көрсеткен театр жұлдыздарының есімдері бүгінде бір-бір өнер ошақтарына берілген. 100 жылдық мерейтойы қарсаңында Ш.Жандарбекованы есімін де мәңгі есте қалдыру мақсатында бірқатар шара атқарылса артық емес.
Алдымен өзі өмір бойы еңбек еткен Алматы қаласынан көше атауы берілсе, сондай-ақ 2022 жылы Ш.Жандарбекова атындағы республикалық театрлар фестивалі өткізілсе қандай жарасымды болар еді. Одан бөлек жыл сайын өтетін театр фестивальдарының біріне Ш.Жандарбекова атындағы жүлде тағайындалса, сол сияқты аяулы өнер иесі туралы кітап жарыққа шығарылып жатса нұр үстіне нұр емес пе? Ең бастысы, театр өнерінің жарық жұлдызы туралы деректі фильм түсіріліп, өзінің туған өңірі Қарағанды облысының орталығындағы орта мектептің біріне Ш.Жандарбекованың есімі берілуі керек. Бұл ұсыныстардың барлығына Мәдениет және спорт министрлігі, өңір басшылары, атап айтқанда, Алматы қаласы, Қарағанды облысының әкімдері мүдделі дер едік. Олардан бөлек ұстаз тәрбиелеген қаншама шәкірт те бұл ұсыныстарды жан-жақты қолдап, игі іске бір кісідей жұмылатынына сенімдіміз.
Қазақ руханиятына қарлығаш қанатымен су сепкендей қайраткерлік қылған осындай тұлғалар әрқашан насихатталуы тиіс. Бүгінгі ұрпақ қазақ елінің рухани, мәдени дамуына, көркеюіне айтулы үлес қосқан ардақты тұлғаларын ешқашан ұмытпауы керек. Оның ішінде қазақ сахнасының Шолпаны, Алаштың Ақтоқтысы атанған Жандарбекованың есімі жас ұрпаққа үнемі үлгі болуы керек.
